Η εικόνα στη γλωσσική αντίληψη

Quid est ergo tempus? Si nemo ex me quaeret, scio;
si quaerenti explicare velim, nescio.
Αυγουστίνος

Για τη συντριπτική πλειονότητα των ομιλητών η λειτουργία τής γλώσσας είναι δυσεξήγητη. Όπως ένα ρολόι, ξέρουμε ότι λειτουργεί, αλλά μοιάζει σταματημένο όταν το κοιτάξουμε. Επειδή δεν ζούμε εκτός του χρόνου, συνήθως δυσκολευόμαστε να εξιχνιάσουμε την παρουσία του εν δράσει. Στο χωρίο που παρέθεσα, ο Αυγουστίνος το διατυπώνει εύστοχα: «Τι είναι όντως ο χρόνος; Αν κανείς δεν με ρωτάει, το ξέρω· αν θέλω να το εξηγήσω σε κάποιον που ρωτάει, δεν το ξέρω».

Αν και αδυνατούμε να εξηγήσουμε τι ακριβώς είναι ο χρόνος, διότι ζούμε στην παρουσία του, έχουμε ασφαλώς σημειώσει πρόοδο στην παρατήρησή του. Τον υποδιαιρέσαμε σε μετρήσιμες μονάδες, τις οποίες ευκολότερα μπορούμε να χειριστούμε, καθώς αντιστοιχούν στις διανοητικές μας ικανότητες· βλέποντας έναν δείκτη δευτερολέπτων να κινείται, αναφωνούμε: ο χρόνος κυλάει.

Η γλωσσική λειτουργία υψώνει παρόμοια εμπόδια. Επειδή αδυνατούμε να «βγούμε έξω» από τη γλώσσα μας και να την παρατηρήσουμε, είμαστε δε υποχρεωμένοι να τη χρησιμοποιήσουμε για να την περιγράψουμε, ίσως δεν ξέρουμε από πού να ξεκινήσουμε για να εξετάσουμε τη λειτουργία της. Στην περίπτωση του χρόνου επινοήσαμε ή ανακαλύψαμε μια κατηγορία προσπελάσιμη στο αντιληπτικό μας σύστημα. Ο ομιλητής, που βρίσκεται σε παρόμοια θέση, θα έπρεπε ίσως να ξεκινήσει από εκεί: Να εντοπίσει τι είναι αυτό που θέτει όρια στη γλωσσική έκφραση.

Ο γλωσσολόγος πιθανόν να θεωρεί ότι έχει έτοιμη την απάντηση: Όρια στην έκφραση θέτουν π.χ. τα φωνήματα, οι επιτρεπτοί συνδυασμοί μορφημάτων σε ορισμένη γλώσσα, η θέση των όρων τής προτάσεως, η παρουσία ομωνύμων κτλ. Οι κατηγορίες αυτές, επειδή είναι εκ φύσεως πεπερασμένες, προσφέρονται για ανάλυση και περιγραφή. Εντούτοις, παρ’ ότι εξαιρετικά χρήσιμες στη γλωσσολογική έρευνα, φαίνεται ότι αντιμετωπίζουν το ζήτημα από την πλευρά τού ανατόμου και όχι του χρήστη ή ομιλητή.

Σε αυτή τη θεμελιώδη ανάγκη, δηλ. την οπτική γωνία τού φωνούντος υποκειμένου, επιδίωξε να ανταποκριθεί την τελευταία εικοσαετία ο επιστημονικός κλάδος τής Γνωσιακής Γλωσσολογίας (Cognitive Linguistics). Αφετηρία και στήριγμα του τρόπου σκέψεως που ανέπτυξε είναι η κατανόηση ότι η γλώσσα βασίζεται στην εννοιοποίηση (conceptualisation) της αντίληψης. Απλουστεύοντας όσο γίνεται αυτή τη δήλωση, μπορούμε να τη διατυπώσουμε ως εξής: Οι σωματικές μας εμπειρίες, η αντίληψη του χώρου και ο προσανατολισμός μας σε αυτόν αποτυπώνονται στη γλώσσα και στον τρόπο λειτουργίας της. Αν επιδιώκουμε να βρούμε τα όρια της γλωσσικής έκφρασης, πρέπει αναπόφευκτα να ξεκινήσουμε από εδώ.

Ο άνθρωπος είναι πλασμένος ή δημιουργημένος με ήδη υπάρχουσες δομές, στις οποίες κατόπιν οργανώνεται η εμπειρία και η γλωσσική λειτουργία. Οι πρωταρχικές αυτές δομές, οι οποίες ενυπάρχουν στο γνωσιακό μας σύστημα, έχουν αποκληθεί εικονοσχήματα (image-schemas). Μπορούμε να τα παρομοιάσουμε με αυλακιές οργωμένου χωραφιού, που είναι έτοιμο για σπορά. Ότι ο άνθρωπος γεννιέται «έτοιμος» για τη γλώσσα, με δεδομένα και ενδιάθετα τα βασικά εικονοσχήματα, υπήρξε ένα από τα σπουδαιότερα αποκτήματα που συνεισέφερε στις γνώσεις μας η γνωσιακή γλωσσολογία. Αν καταπιαστούμε με μερικά βασικά εικονοσχήματα, είναι δυνατόν να αποκτήσουμε πρόσβαση σε σημαντικά στοιχεία τής γλωσσικής λειτουργίας, απροσπέλαστα στην τυπική γλωσσολογική ανάλυση (λ.χ. στην τυπική σημασιολογία των συνθηκών αληθείας).

Σε αυτό το σημείωμα θέλω να προσφέρω ελάχιστες μόνο νύξεις αυτών των όμορφων (ας τα αποκαλέσω έτσι) πορισμάτων τού εν λόγω κλάδου. Θα περιοριστώ μόνο στην αποτύπωση της αντίληψης του χώρου, ελπίζοντας ότι ο αναγνώστης μου θα θελήσει να εμβαθύνει μόνος του σε παρόμοια συμπεράσματα.

Ας εξετάσουμε τα ακόλουθα παραδείγματα:

1. Ανέβηκα στη σκάλα, για να αλλάξω τη λάμπα.
2. Οι βαθμοί του έπεσαν σε αυτό το εξάμηνο.
3. Μη μου υψώνεις τη φωνή!
4. Το βράδυ παρουσίασε ανεβασμένο πυρετό.
5. Όλη την ώρα πηγαινοερχόταν πάνω-κάτω στον διάδρομο.
6. Η εργασία σας είναι υψηλής ποιότητας.

Αν σας ζητούσα να φέρετε παράδειγμα που να περιγράφει επαρκώς τις έννοιες «πάνω» και «κάτω», ίσως σκεφτόσαστε το πρώτο (ανέβηκα τη σκάλα), δύσκολα όμως τα επόμενα. Εντούτοις, τα παραδείγματα αυτά αποκαλύπτουν την ύπαρξη συστηματικού και απλού εικονοσχήματος, που ενυπάρχει ως σκελετός στη δομή τους.

Ας προσπαθήσουμε να εντοπίσουμε τη δομή αυτή. Στο παράδειγμα (5) ο διάδρομος είναι, πιθανότατα, οριζόντιος· γιατί λοιπόν λέμε ότι πηγαινοερχόταν πάνω-κάτω; Πώς εννοούμε ότι κάποιος υψώνει (3) τη φωνή; Γιατί αναφερόμαστε μόνο στην ένταση και όχι στο ύψος ή στον τόνο τής φωνής; Έπειτα, είναι απορίας άξιο πώς αντιλαμβανόμαστε τη φράση υψηλής ποιότητας (6). Γιατί όχι μεγάλης ή βαθιάς ή ευρείας ποιότητας;

Προτού δώσουμε την απάντηση, ας προσέξουμε και μερικά αντίστοιχα παραδείγματα από την Αγγλική:

1. I am on top of the situation «Έχω τον έλεγχο της καταστάσεως»
2. That was a low trick «Αυτό ήταν φτηνό (κ. λ. χαμηλό) κόλπο»
3. He is under my control «Είναι υπό τον έλεγχό μου»
4. Keep your voice down, please «Χαμηλώστε τη φωνή σας, παρακαλώ»
5. The province is quite close to sliding into civil war «Η επαρχία είναι στα πρόθυρα εμφυλίου πολέμου (κ. λ. πλησιάζει να γλιστρήσει σε εμφύλιο…)».

Είναι φανερό ότι οι παραπάνω μεταφορές έχουν δομηθεί σε εικονόσχημα με εξαιρετική συστηματικότητα και συνεκτικότητα. Θα αποκαλέσουμε το εικονόσχημα αυτό ΚΑΘΕΤΟΤΗΤΑ (verticality). Η ενδιάθετη αντίληψη της καθετότητας στον άνθρωπο τον υποκινεί να δομεί βασικές έννοιες ανάλογα με τη θέση τους στον κάθετο άξονα. Τώρα δεν δυσκολευόμαστε να καταλάβουμε τη μεταφορά ΤΟ ΠΟΛΥ ΕΙΝΑΙ ΠΑΝΩ – ΤΟ ΛΙΓΟ ΕΙΝΑΙ ΚΑΤΩ (στη βιβλιογραφία τα εικονοσχήματα και οι μεταφορές κεφαλαιογραφούνται). Εφόσον ο άνθρωπος δημιουργήθηκε για να κινείται και να δρα όρθιος, είναι λογικό ότι συνδέει την αύξηση με το ύψος και τη μείωση με την πτώση.

Κατά συνέπεια:

Το ηθικό μου ανεβαίνει, αλλά πέφτω σε κατάθλιψη. Ο βαριά άρρωστος μπορεί να βυθιστεί σε κώμα, αλλά δεν θα αφήσω τη γρίπη να με ρίξει κάτω. Παρ’ ότι ανέβηκε το εισόδημά του, τον θεωρώ κατώτερό μου. Δίνω συγχαρητήρια σε φοιτητή για τον χαμηλό αριθμό λαθών που βρήκα στο γραπτό του. Τον ενθαρρύνω: «Συνεχίστε και θα φθάσετε πολύ ψηλά!» Ακόμη και όταν η επιχείρηση κατέρρευσε, εκείνος δεν άφησε τον εαυτό του να ξεπέσει.

Η εγγενής συστηματικότητα αυτών των προτάσεων οφείλεται στο γεγονός ότι επικαθορίζονται από το θεμελιώδες εικονόσχημα της καθετότητας. Αν το ΠΟΛΥ ΕΙΝΑΙ ΠΑΝΩ, έπεται ότι και η ευτυχία, η ζωή, η ευημερία, αλλά και ο έλεγχος, η επιρροή συνδέονται με το ύψος. Σε αυτή την απλή εικονοσχηματική βάση οικοδομούνται έννοιες, περίπλοκες μεταφορές και αλλαγές σημασίας.

Επειδή οι πληροφορίες μας για τα εικονοσχήματα προέρχονται από την αίσθηση της όρασης, δικαίως μπορούμε να ονομάσουμε την αντίληψή μας οπτικοκεντρική (visualistic). Αν επιδιώκουμε να κατανοήσουμε τι ορίζει τη γλώσσα μας, αυτή είναι η καλύτερη αφετηρία που έχουμε στη διάθεσή μας. Όπως έγραψε ο Καντ, «βλέπουμε τον κόσμο, όχι όπως είναι, αλλά όπως είμαστε».

Σημείωση: Τα παραδείγματα σε αυτό το σημείωμα έχουν ληφθεί από τα βιβλία G. Lakoff & M. Johnson, Metaphors We Live By (Chicago 1980) και Z. Kövecses, Metaphor. A Practical Introduction (Oxford 2002), καθώς και από το άρθρο μου «Στρεβλός = Κακός: Ένα γνωσιακό σχήμα μεταβολής σημασίας» (Γλώσσης χάριν, συλλογικός τόμος προς τιμήν τού καθ. Γ. Μπαμπινιώτη, Αθήνα 2008). Περισσότερα στοιχεία υπάρχουν επίσης στο άρθρο μου «Αλλαγές σημασίας στο εικονόσχημα του άξονα. Το παράδειγμα του ρήματος τρέπω» (Πρακτικά τού 8ου Διεθνούς Συνεδρίου Ελληνικής Γλωσσολογίας, Ιωάννινα 2007, σ. 1057-62, διαθέσιμο εδώ).