6/12/06

Το δέντρο, τα κλαδιά και τα κύματα: Σχήματα στη γλωσσική αλλαγή

Σε παλαιό εγχειρίδιο για την εκμάθηση της γερμανικής γλώσσας δινόταν προς τον μαθητή η ακόλουθη (υφολογική) συμβουλή: Αποφεύγετε τη χρήση ρητών, παροιμιών και παραδειγμάτων στον γραπτό σας λόγο. Αν τα χρησιμοποιείτε, οι αναγνώστες σας ίσως νομίσουν ότι δεν μπορείτε να εκφραστείτε με δικά σας λόγια ή ότι δεν έχετε δικές σας ιδέες. Η συμβουλή αυτή δεν φαίνεται παράδοξη. Στα επιστημονικά εγχειρίδια η χρήση παραδειγμάτων σπανίζει και κυριαρχεί η μεταγλώσσα τής ορολογίας, με σκοπό τη συμπύκνωση των πληροφοριών και, ως εκ τούτου, την οικονομία τού λόγου. Πολλοί δε έχουν τη γνώμη ότι τα ρητά, οι παροιμίες και τα παραδείγματα ανήκουν προφανώς σε κοινωνίες με λιγότερα εγγράμματα μέλη, οι οποίες στηρίζονταν κυρίως στη μνήμη ως αποθήκη και φυλάκιο γνώσεων. Ο σύγχρονος επιστήμονας, κατ' εξοχήν ο πανεπιστημιακός δάσκαλος, ανατρέφεται με την αντίληψη ότι η ακαδημαϊκή διδασκαλία περιλαμβάνει την παράθεση στοιχείων και επιχειρημάτων, θέσεων και αντιρρήσεων διατυπωμένων στη γλώσσα τής επιστήμης, στη γλώσσα των βιβλίων αυτών καθ' αυτά. Τελικά, το ακαδημαϊκό μάθημα καταλήγει να είναι αναμέτρηση του διδάσκοντος με ένα ή περισσότερα βιβλία.

Έχω από καιρού καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η εν λόγω τακτική θα μπορούσε να παρομοιαστεί με κάποιον που ζωγραφίζει έναν πίνακα, χωρίς να χρησιμοποιεί κανένα γνωστό σχήμα. Μολονότι κάποιοι ομότεχνοι ίσως τον θαυμάσουν, πόσοι θα απολαύσουν πραγματικά το προϊόν ως καλλιτεχνικό αποτέλεσμα; Ακόμη και αν ο ίδιος είναι πεπεισμένος ότι η τεχνική του συνιστά τέχνη, τι εντύπωση θα αποκομίσουν για την τέχνη οι παρατηρητές;

Σε αυτό το σημείωμα επιθυμώ να δείξω ότι η χρήση παραδειγμάτων στην ακαδημαϊκή διδασκαλία τής γλωσσικής αλλαγής έχει στην πραγματικότητα βάθος, ισχύ και παραστατικότητα που την καθιστούν στοιχείο τής μάθησης και όχι απλώς βοήθημά της. Στα σημεία που θα παραθέσω στη συνέχεια, παρακαλώ προσπαθήστε να διακρίνετε την εκτενή χρήση των αναλογιών, που, αν λείψουν, καθιστούν ανεπαρκή την παρουσίαση και την αποτίμηση των αντίστοιχων θεωριών.

Ένα από τα πρώτα σχήματα που χρησιμοποιήθηκαν για τη διδασκαλία τής Ινδοευρωπαϊκής ομογλωσσίας ήταν το δέντρο (Friedrich von Schlegel, Franz Bopp κ.ά.). Η απλότητα αυτής της συλλήψεως έχει εισχωρήσει στην επιστημονική μεταγλώσσα. Κατανοούμε ευθύς αμέσως την αναφορά σε γλωσσικούς κλάδους, που προέκυψαν από κοινό κορμό, αναφερόμαστε σε ρίζες γλωσσών και λέξεων και τελικά δεν δυσκολευόμαστε να πούμε ότι φύσηξε ο άνεμος της γλωσσικής αλλαγής.

Αν η γλώσσα λειτουργούσε σαν μηχανή ή οργανισμός, το σχήμα δεν θα είχε ατέλειες. Αποτυπώνει πολύ καλά τις εγγύτερες και τις απώτερες σχέσεις των επί μέρους γλωσσών, ξεχωρίζει τους κλάδους από τους υποκλάδους και επιτρέπει την υπόθεση ότι, όπως ένα κλαδί μπορεί να ξεραθεί, μια γλώσσα μπορεί ομοίως να πεθάνει, αν πάψει να έχει ομιλητές.

Εντούτοις, όταν εμβαθύνουμε στην ιστορία των γλωσσών, το σχήμα ή το πρότυπο του δέντρου φαίνεται ατελές. Ας αναφερθούμε σε ένα μόνο μειονέκτημα: Στο κατά γράμμα δέντρο τα κλαδιά ξεκινούν από διαφορετικό σημείο τού κορμού, πλησιέστερα ή μακρύτερα από τη ρίζα. Αυτό θα φαινόταν πολύ ελκυστικό για τις γλωσσικές οικογένειες, ότι δηλαδή αποχωρίστηκαν από τον κοινό κορμό σε διαφορετικά χρονικά στάδια.

Αν, όμως, το σκεφθούμε βαθύτερα, η εξήγηση δεν ικανοποιεί. Επί παραδείγματι, σε ποιο χρονικό σημείο τής δημώδους Λατινικής αποχωρίστηκαν από τον κοινό κορμό οι ρομανικές γλώσσες; Αν υποθέσουμε ότι οι γλώσσες τής Καστίλλης (η κατοπινή Ισπανική) αποχωρίστηκαν στο χρονικό σημείο Α, οι υπόλοιποι λατινόφωνοι μιλούσαν ακόμη την ύστερη Λατινική; Και πότε έληξε ο προσδιορισμός; Πότε οι κάτοικοι των επαρχιών τής Λουζιτανίας συνειδητοποίησαν ότι η γλώσσα τους δεν ήταν Λατινική αλλά Πορτογαλική; Πότε το αντιλήφθηκαν οι ομιλητές των άλλων συγγενών γλωσσών; Για να χρησιμοποιήσουμε ένα ακόμη παράδειγμα, η απόλυτη υιοθέτηση του δενδροειδούς σχήματος θα παρομοίαζε τη γλώσσα με αμαξοστοιχία, η οποία βαθμηδόν χάνει τα βαγόνια της ώσπου μένει χωρίς κανένα, αλλά εμείς επιμένουμε να μιλούμε για τρένο.

Είναι προφανές ότι, όταν παρουσιάστεί στους φοιτητές ολόκληρος ο παραπάνω συλλογισμός, δεν υποτιμάται η νοημοσύνη τού ακαδημαϊκού ακροατηρίου. Απεναντίας, τους βοηθούμε να εισδύσουν στην ουσία τής θεωρίας και να τη συλλάβουν σφαιρικά και πλήρως. Ενεργοποιούμε τις δυνάμεις αντιλήψεώς τους και είναι πιθανόν μέσω κατάλληλων ερωτήσεων να αντιληφθούν οι ίδιοι το πλαίσιο του όλου σχήματος. Εν ολίγοις, τους βοηθούμε να αναπτύξουν και να καλλιεργήσουν επιστημονικό λογισμό.

Ο γλωσσολόγος που χώνεψε καλά το σχήμα τού δέντρου θα κατανοήσει επιπλέον τι επιδίωξε να προσφέρει η θεωρία των κυμάτων (Wellentheorie). Θα συλλάβει ευθύς τις ατέλειές της, αναλογιζόμενος ότι η γλωσσική αλλαγή δεν περνά σαν οδοστρωτήρας πάνω από προγενέστερα στρώματα ή τύπους. Θα καταλάβει, εν ολίγοις, ότι η γλωσσική αλλαγή είναι πολύπλοκη διαδικασία, στην οποία μόνον ατελώς μπορεί να έχει πρόσβαση ο επιστήμονας, διότι αποτελεί ο ίδιος τμήμα της ή την παρατηρεί υπό περιορισμένη οπτική γωνία και αφού έχει ήδη συντελεστεί.

Εφόσον ο άνθρωπος είναι δημιουργημένος να σκέφτεται με βάση εικονοσχήματα (image-schemas), που αποτελούν δομές γνώσεως θεμελιώδεις στην οργάνωση της σκέψης, η χρήση παραδειγμάτων και σχημάτων στην επιστημονική μάθηση είναι στην πραγματικότητα εγγενές στοιχείο τής γνώσης. Η επιστημονική ανάλυση που δεν είναι δυνατόν να αποτυπωθεί με δεδομένα γνωσιακά (cognitive) σχήματα γίνεται ανεπίγνωστη, ακατανόητη ή, όπως έγραψε ο μαθηματικός και γλωσσολόγος Ray Jackendoff, απλώς α-νόητη.

8 σχόλια:

hominid είπε...

Εξαιρετικά ενδιαφέρον και αυτό το σημείωμα. Ελπίζω να μην παρερμηνεύσετε -σε αυτήν ή, σε άλλες περιπτώσεις- τον μικρό αριθμό σχολίων. Απλώς, όταν ένας έμπειρος ειδικός αναπτύσσει τις απόψεις του τόσο ολοκληρωμένα, είναι δύσκολο να προσθέσεις κάτι της προκοπής. ;)

Dr Moshe είπε...

Αγαπητέ hominid, ευχαριστώ θερμά για τη φιλοφρόνηση.
Έχω τη γνώμη ότι τα κείμενα σε ένα επιστημονικό ιστολόγιο (σημειωματάριο) μοιάζουν με εφημερίδες κρεμασμένες σε περίπτερο: πολλοί στέκονται και διαβάζουν, αλλά λίγοι αγοράζουν. :)

Με ιδιαίτερη εκτίμηση.

Sraosha είπε...

Πολύ ενδιαφέρον κείμενο, πολύ σωστά επιλέγετε να μιλήσετε για την αναγκαιότητα του παραδείγματος -- ιδίως στη διδασκαλία. Εκεί, στα μάτια του διδασκομένου, το παράδειγμα μπορεί να αποτελέσει την ειδοποιό διαφορά μεταξύ δογματισμού και επιχειρηματολογίας.

Dr Moshe είπε...

Αγαπητέ συνάδελφε, ευχαριστώ για το σχόλιό σας. Διάβασα με πολύ ενδιαφέρον το τελευταίο σας κείμενο για το αλφάβητο και εκτίμησα τη διεισδυτική ματιά σας. Εύχομαι καλή συνέχεια.

Focal Point είπε...

Να προσθέσω ότι τα σχήματα-παραδείγματα γίνονται ακόμη πιο εύκολα κατανοητά όταν με τη βοήθεια της "ζωγραφικής", παίρνουν μορφή ως πραγματικά σχήματα, είτε σε παρουσίαση είτε σε βιβλίο.

Αθήναιος είπε...

Ως κειμενογράφος που είμαι, αποκαλώ τον εαυτό μου "εργολάβο του λόγου και της γραφής" και δεν μπορώ καν να φανταστώ ένα κείμενο που έχει σκοπό να κοινωνήσει σκέψεις ( κυρίως πολιτικές) που να μην κάνει χρήση των γνωστών σχημάτων: παροιμιών, ρητών κλπ.

Αν κι εσείς το προχωράτε αναφερόμενος στη χρήση του σχήματος στην διατύπωση, απόδειξη αλλά και κατανόηση από τους άλλους, μιας θεωρίας, πρέπει να πω ότι υπάρχει κάποιο ψήγμα αλήθειας στην άποψη που ταυτίζει τη χρήση τους με κάποια εκφταστική ανεπάρκεια.

Τουλάχιστον εγώ, δεν μένω ικανοποιημένος από κείμενά μου που βρίθουν εκφραστικών τρυκ, τα θεωρώ κάπως δεύτερα αν και η αποτελεσματικότητά τους στην επικοινωνία είναι αναμφισβήτητη.

Έπειτα έχω και μια απορία. Αν προσπαθούμε να παράγουμε λόγο που δεν καταφεύγει σε αυτά τα σχήματα δεν φτιάχνουμε ταυτόχρονα νέα σχήματα; Θέλω να πω, μήπως η αναπαραγωγή του γνωστού ( που κάνει ρεφεράντζα στο αρχέτυπο) αποτελεί εμποδιο στην πρωτοτυπία;

Αθήναιος είπε...

Βλέπω ότι μόνο μέσω του google account μπορούμε ν'αφήσουμε σχόλια. Το προσπαθώ από χθες και είναι αδύνατο.

Έστω, αγριογούρουνο.

Dr Moshe είπε...

Αγαπητέ φίλε, ελπίζω να μη γίνετε τροφή τού Οβελίξ :) Λυπούμαι που δυσκολευτήκατε να σχολιάσετε: δεν έχω θέσει περιορισμό ως προς τον λογαριασμό όποιου τυχόν επιθυμεί να συνεισφέρει. Σας ευχαριστώ που συνεχίσατε να προσπαθείτε.

Το κείμενο αντιμετωπίζει τη χρήση σχημάτων, όχι σαν στολίδι ή κόσμημα του λόγου (όπως το ήθελε η παραδοσιακή ρητορική), αλλά ως εγγενές στοιχείο του. Από αυτό δεν μπορούμε να απομακρυνθούμε. Χρησιμοποιούμε εικονοσχήματα με τη γλωσσολογική έννοια του όρου, επειδή έχουν ενσώματη (embodied) φύση και απορρέουν από την αναγνώριση και γνωσιακή οργάνωση του χώρου μας.

Ο χώρος δεν επαρκεί για ανάλυση αυτού του θέματος εδώ, αλλά μπορείτε να βρείτε πληροφορίες στο κλασικό έργο των G. Lakoff & M. Johnson, Metaphors We Live By (1980), που μεταφράστηκε πρόσφατα στα Ελληνικά από τη συνάδελφο Όλγα Καλομενίδου ("Ο μεταφορικός λόγος", Εκδόσεις Πανεπιστημίου Μακεδονίας: 2005).

Δημιουργούμε νέα σχήματα όταν εκφραζόμαστε; Ασφαλώς, αλλά τα οικοδομούμε στα βασικά εικονοσχήματα που προανέφερα. Αν προσπαθήσουμε να "αποστειρώσουμε" τον λόγο μας από τα διδακτικά σχήματα, πιθανώς θα επικοινωνήσουμε με το μικρό ακροατήριο των ειδημόνων, αλλά θα αποτύχουμε να αγγίξουμε όσους δεν είναι ήδη εξοικειωμένοι με το αντικείμενο. Ως κειμενογράφος πιστεύω ότι ενδιαφέρεστε κυρίως για το δεύτερο. Το ίδιο πρέπει να απασχολεί και τον πανεπιστημιακό δάσκαλο.

Η παράθεση διδακτικών παραδειγμάτων δεν πρέπει να συγχέεται με τη συσσώρευση εκφραστικών τρικ, που αποσκοπούν στο να κολακεύουν το αφτί και στερούνται ειδικού βάρους. Η χρήση παραδειγμάτων, η ενσωμάτωση ρητών και παροιμιών και άλλων σχημάτων πρέπει να εδραιώνει την επιχειρηματολογία και να αποτελεί μέρος της, όχι να την αντικαθιστά. Το διδακτικό παράδειγμα πρέπει να πληροί συγκεκριμένες προϋποθέσεις, τις οποίες ευχαρίστως θα συζητήσω μαζί σας σε άλλη ευκαιρία.

Ευχαριστώ για τις παρατηρήσεις σας.