tag:blogger.com,1999:blog-18046249901062123512024-03-07T10:52:23.029+02:00Linguarium<i>Le langage est une peau: je frotte mon langage contre l'autre</i>Dr Moshehttp://www.blogger.com/profile/03702767707516427063noreply@blogger.comBlogger51125tag:blogger.com,1999:blog-1804624990106212351.post-76628500374996816522014-10-17T01:23:00.000+03:002014-10-17T01:27:35.447+03:00Ομιλία από την παρουσίαση των βιβλίων τού Γεράσιμου Ρηγάτου<div align="center" class="MsoNormal" style="margin-bottom: 3.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 0cm; margin-top: 3.0pt; text-align: center;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 3.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 0cm; margin-top: 3.0pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Palatino Linotype";">Στις 14 Οκτωβρίου πραγματοποιήθηκε στη Στοά τού Βιβλίου εκδήλωση για την παρουσίαση του βιβλιογραφικού έργου τού καθηγητή Ιατρικής και λογοτέχνη <b>Γεράσιμου Ρηγάτου</b> με ειδικότερη αναφορά στο τελευταίο του βιβλίο <i>Βαδίζοντας προς την τρέλα. </i>Προσκλήθηκα να μιλήσω μαζί με την ομότιμη καθηγήτρια Νεοελληνικής Λογοτεχνίας κ. <b>Άντα Κατσίκη-Γκίβαλου</b> και την ψυχίατρο κ. <b>Κατερίνα Μάτσα</b>. Η εκδήλωση χαρακτηρίστηκε από ιδιαίτερη επιτυχία, κυρίως χάρη στις υπέροχες μελωδίες που τραγούδησε η κ. <b>Ζωή Απειρανθίτου, </b>μεσόφωνος της Εθνικής Λυρικής Σκηνής, με τη συνοδεία τού κ. <b>Δημήτρη Βεζύρογλου</b> στο πιάνο· το ακροατήριο που γέμισε ασφυκτικά την αίθουσα απόλαυσε οπωσδήποτε το μουσικό μέρος τής βραδιάς.</span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 3.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 0cm; margin-top: 3.0pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Palatino Linotype";">Ευχαριστώ τους αγαπητούς φίλους και συναδέλφους που παρευρέθηκαν και μας τίμησαν με την παρουσία τους. Ακολουθεί στη συνέχεια το κείμενο της ομιλίας μου, που ίσως φανεί ενδιαφέρον σε όσους δεν κατάφεραν να έρθουν.</span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 3.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 0cm; margin-top: 3.0pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Palatino Linotype";"><br /></span></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEj-C2Bq3Pt-n_xvBgtf86eLr3o7v0jz2D-ESb_G4EoKnk6pSNvmkYM7CVgY5Lo2Se9Xu_LLR-uySOpJkUx1bbuaxYq9U3iBZwbZ2Nh3goJJFpS3J-3kElwXdJAHvXzMEiPDuPOduvvuCBE/s1600/%CE%92%CE%99%CE%92%CE%9B%CE%99%CE%9F+%CE%93.%CE%A1%CE%97%CE%93%CE%91%CE%A4%CE%9F%CE%A5.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEj-C2Bq3Pt-n_xvBgtf86eLr3o7v0jz2D-ESb_G4EoKnk6pSNvmkYM7CVgY5Lo2Se9Xu_LLR-uySOpJkUx1bbuaxYq9U3iBZwbZ2Nh3goJJFpS3J-3kElwXdJAHvXzMEiPDuPOduvvuCBE/s1600/%CE%92%CE%99%CE%92%CE%9B%CE%99%CE%9F+%CE%93.%CE%A1%CE%97%CE%93%CE%91%CE%A4%CE%9F%CE%A5.jpg" height="320" width="216" /></a></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 3.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 0cm; margin-top: 3.0pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Palatino Linotype";"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 3.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 0cm; margin-top: 3.0pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Palatino Linotype";"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 3.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 0cm; margin-top: 3.0pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Palatino Linotype";">Όταν μαθαίνουμε μουσική, συνήθως εκπλησσόμαστε από το
γεγονός ότι κάθε μελωδία που ακούμε ή μπορούμε να ακούσουμε, στην
πραγματικότητα το σύνολο των μελωδιών, μπορεί να παρασταθεί και να απαρτιστεί
από εφτά μόνο φθογγόσημα ή νότες.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 3.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 0cm; margin-top: 3.0pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Palatino Linotype";">Όταν εξετάζουμε τον χαρακτήρα ενός πολιτισμού, μας
εντυπωσιάζει ότι πίσω από τις ποικίλες εκδηλώσεις βρίσκεται ουσιαστικά η ίδια
γραμματική, επειδή φορείς της είναι άνθρωποι με παρόμοιες ανησυχίες, αδυναμίες
και επιδιώξεις. Τα βιβλία τού κ. Ρηγάτου, όλο αυτό το βιβλιογραφικό έργο τριών
δεκαετιών, έχουν φέρει στην επιφάνεια τις βασικές πτυχές τού λαϊκού πολιτισμού,
εικόνες και λήψεις από το συλλογικό πολιτιστικό θησαυροφυλάκιο: λαϊκές γνώσεις
και αντιλήψεις, πλευρές τής προφορικής παράδοσης, απόψεις για τη ζωή, τον
θάνατο, τη διατροφή, την υγεία, την ασθένεια και την ψυχασθένεια. Αν βλέπουμε
σε αυτά τα βιβλία με τόση καθαρότητα πώς αντίκριζαν οι άνθρωποι τον εαυτό τους,
αυτό εν πολλοίς συμβαίνει επειδή πραγματεύονται πλευρές ενός από τα κύρια συστατικά
τής πολιτιστικής γραμματικής: τη γλώσσα.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 3.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 0cm; margin-top: 3.0pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Palatino Linotype";">Σε αυτή την ομιλία θα ήθελα να στρέψω την προσοχή σε τρία
ερωτήματα: Με ποιους μηχανισμούς απεικονίζει η γλώσσα στοιχεία που αποκαλύπτουν
πώς βλέπουν οι άνθρωποι τον εαυτό τους σε βάθος χρόνου; Πώς παρουσιάζονται τα
πρόσωπα που είναι οι φορείς αυτού του πολιτισμού; Αξίζει τελικά τον κόπο να
μάθουμε για αυτά τα πρόσωπα και για ό,τι τους απασχολούσε;<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 3.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 0cm; margin-top: 3.0pt; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 3.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 0cm; margin-top: 3.0pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Palatino Linotype";">Ας ξεκινήσουμε με τη <b>γλώσσα</b>.
Η γλώσσα διδάσκει πολλά σχετικά με την εικόνα που είχαν οι άνθρωποι για τον
εαυτό τους. Επειδή αυτό φέρνει στον νου έναν καθρέφτη, είναι ίσως χρήσιμο να
γνωρίζουμε ότι ο καθρέφτης, όπως τον ξέρουμε τώρα με τη χρήση γυαλιού,
συναντάται μετά τον 1<sup>ο</sup> αιώνα. Μέχρι τότε χρησιμοποιούσαν μεταλλικούς
καθρέφτες, συνήθως από χαλκό <i>(χαλκεῖα). </i>Αυτοί
οι καθρέφτες ήταν ελαττωματικοί: είχαν ρωγμές, κοιλώματα, θάμπωναν γρήγορα και
λίγοι μπορούσαν να μισθώσουν στιλβωτές για να τους γυαλίζουν. Τελικά
οξιδώνονταν και αχρηστεύονταν.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 3.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 0cm; margin-top: 3.0pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Palatino Linotype";">Όταν μελετούμε τη γλώσσα παλαιότερων εποχών, χρειάζεται να
κάνουμε <i>εμείς</i> αυτή την προσπάθεια: να
στιλβώσουμε την επιφάνεια και να δούμε καθαρότερα τι σήμαιναν για αυτούς οι
λέξεις και τα πράγματα. Στα βιβλία τού κ. Ρηγάτου βρίσκουμε πλούσιο υλικό,
ταξινομημένο και ερμηνευμένο, που αναδεικνύει δύο κύριους μηχανισμούς τής εικονικότητας
στη γλώσσα: τον <i>μεταφορικό λόγο</i> και
την <i>αλλαγή σημασίας</i>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 3.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 0cm; margin-top: 3.0pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Palatino Linotype";">Ο <b>μεταφορικός</b>
λόγος βασίζεται στην αντίληψη ομοιότητας. Χρησιμοποιούμε οικείες νοητικές
εικόνες, για να ερμηνεύσουμε ή να εκφράσουμε άλλες.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 3.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 0cm; margin-top: 3.0pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Palatino Linotype";">Ο κ. Ρηγάτος έχει ανασύρει από το πολιτιστικό
θησαυροφυλάκιο πλήθος τέτοιων μεταφορών. Εξετάστε ένα παράδειγμα από το βιβλίο
του <i>Ιατρική παροιμιολογία. </i>Έχουμε συνειδητοποιήσει
ότι μιλούμε για το αίμα, έχοντας όμως υπ’ όψιν μας το νερό; Λέμε π.χ. ότι <i>μου πάγωσε / κόπηκε το αίμα </i>(τρόμος), <i>βράζει το αίμα του </i>(οξύθυμος) και τελικά
<i>το αίμα νερό δεν γίνεται </i>(οι συγγενικές
σχέσεις είναι μόνιμες). Ή σκεφτείτε ένα παράδειγμα από το βιβλίο <i>Βαδίζοντας προς την τρέλα. </i>Υπάρχουν
πολλοί τρόποι να πούμε ότι κάποιος είναι ανισόρροπος. Η εικονικότητα όμως στη
γλώσσα φαίνεται καθαρά όταν επιλέγουμε να εκλάβουμε το μυαλό σαν μηχανή, η
οποία, για να λειτουργήσει, χρειάζεται βίδες<i>.
</i>Λέμε λοιπόν ότι <i>η βίδα (κάποιου)
λασκάρει / του έστριψε / του σάλεψε / δεν σφίγγει / του λείπει. </i>Κάποτε, μια
ολόκληρη φράση μπορεί να αποτελεί εκφραστική εικόνα, όπως στην κυπριακή
παροιμία <i>Πέψε τομ πελλόν τζαι λάμνε τα
‘πίσων του, </i>δηλ. «στείλε τον τρελό, αλλά τρέχα πίσω του».<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 3.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 0cm; margin-top: 3.0pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Palatino Linotype";">Πώς λειτούργησε η γλώσσα; Μέσω της εικονικότητας απέδωσε
μια έννοια κατοπτρίζοντάς την σε άλλη. Τι επιτυγχάνεται; Εκφραστικότητα ύφους,
δηλ. πλουσιότερο μήνυμα.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 3.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 0cm; margin-top: 3.0pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Palatino Linotype";">Άλλος ένας σπουδαίος μηχανισμός είναι η <b>αλλαγή σημασίας</b>. Όταν χρησιμοποιούμε τη
γλώσσα, δεν την ανακαλύπτουμε εξαρχής. Αν έπρεπε κάθε φορά να επινοούμε νέες λέξεις
για νέες σημασίες ή αντικείμενα, αυτό θα καθιστούσε αδύνατη την επικοινωνία. Τι
κάνουμε; Εμπλουτίζουμε τα ήδη υπάρχοντα υλικά, οικοδομούμε σε αυτά και εφοδιάζουμε
τις κληρονομημένες λέξεις με νέες σημασίες. Εν ολίγοις, βάζουμε «οίνον νέον εις
ασκούς παλαιούς».<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 3.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 0cm; margin-top: 3.0pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Palatino Linotype";">Στο έργο τού κ. Ρηγάτου εντυπωσιαζόμαστε από το εύρος των
σημασιολογικών αλλαγών που έχουν αποθησαυριστεί στην ιατρική λαογραφία.
Εξετάστε το πεδίο τής ασθένειας από μερικές λέξεις που ερμηνεύει με πολύ
ενδιαφέροντα τρόπο ο συγγραφέας στο έργο του <i>Λεξικό Ιατρικής Λαογραφίας.<o:p></o:p></i></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 3.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 0cm; margin-top: 3.0pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Palatino Linotype";">Οι λέξεις <i>φρίκη </i>και
<i>φρικίαση </i>έχουν συνδεθεί με τον φόβο
και τον ακραίο τρόμο. Το ρήμα <i>φρίττω, </i>όμως,
από το οποίο προέρχονται είχε αρχικώς άλλη σημασία: «σηκώνω όρθιο – σείω, κυματίζω»
(π.χ. Ιλιάδα: <i>φάλαγγες ἔγχεσι πεφρικυῖαι </i>«φάλαγγες
με όρθιες λόγχες»). Σταδιακά οι ομιλητές συσχέτισαν αυτή την εικόνα με φύλλα
δέντρων, στάχυα και τρίχες μαλλιών. Ήδη στους τραγικούς ποιητές το ρήμα <i>φρίττω </i>σήμαινε «ανατριχιάζω, ριγώ». Τώρα
η απόσταση από τη σημασία «νιώθω φόβο, τρομάζω» είναι ένα μόνο βήμα.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 3.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 0cm; margin-top: 3.0pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Palatino Linotype";">Αναλογιστείτε επίσης τον όρο <i>υστερικός</i>. Οι ψυχίατροι έχουν συγκεκριμένο επιστημονικό ορισμό,
αλλά στην αρχαία γλώσσα η λέξη σήμαινε απλώς «σχετικός με τη μήτρα» <i>(ὑστέρα). </i>Ο Ιπποκράτης άρχισε να αποκαλεί
<i>ὑστερικὰ πάθη / οἰδήματα / ἀλγήματα </i>πόνους
και παθήσεις γυναικών, που αποδίδονταν σε διαταραχές τής μήτρας. Σταδιακά, κάθε
νευρικό σύμπτωμα άγνωστης ή ασαφούς αιτιολογίας αποκλήθηκε <i>υστερία.<o:p></o:p></i></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 3.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 0cm; margin-top: 3.0pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Palatino Linotype";">Μερικές ακόμη ενδιαφέρουσες σημασιολογικές αλλαγές που θα
βρείτε στα βιβλία τού κ. Ρηγάτου: Γιατί ονομάζονταν <i>φθισικοί </i>οι φυματικοί (ήδη στον Ιπποκράτη και τον Ηρόδοτο) και ποια
σχέση έχει αυτό με το ρήμα <i>φθίνω; </i>Πώς
έφτασε να ονομάζεται <i>αμέθυστος </i>ο
πολύτιμος λίθος που υποτίθεται ότι προφύλασσε από τη μέθη; Γιατί αποκλήθηκε <i>νεφρίτης </i>ο ημιπολύτιμος λίθος που
νομιζόταν ότι θεράπευε παθήσεις των νεφρών;<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 3.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 0cm; margin-top: 3.0pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Palatino Linotype";">Όλες αυτές οι πολύτιμες δυνατότητες που εμπλουτίζουν τη
γλώσσα είναι εφικτές εξαιτίας των μηχανισμών με τους οποίους είμαστε
δημιουργημένοι: Σχηματίζουμε νοητικές εικόνες, κατόπιν λεκτικές εικόνες, νέες
σημασίες και τις αποθησαυρίζουμε στο λεξιλόγιο. Ο μεταβαλλόμενος κόσμος μας
υπάρχει, επειδή μπορέσαμε να τον αντικατοπτρίσουμε στη γλώσσα.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 3.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 0cm; margin-top: 3.0pt; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 3.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 0cm; margin-top: 3.0pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Palatino Linotype";">Ας εξετάσουμε τώρα το δεύτερο ερώτημα: Πώς παρουσιάζονται
τα πρόσωπα που είναι φορείς αυτού του πολιτισμού;<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 3.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 0cm; margin-top: 3.0pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Palatino Linotype";">Ας επιστρέψουμε στο παράδειγμα του καθρέφτη. Μερικές φορές
είναι δυνατόν να κρατήσουμε τον καθρέφτη στο πλάι και τότε συνήθως βλέπουμε,
όχι τον εαυτό μας, αλλά την εικόνα κάποιου άλλου.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 3.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 0cm; margin-top: 3.0pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Palatino Linotype";">Ένας από τους τρόπους με τους οποίους αποτυπώνεται αυτό
στη γλώσσα είναι η λειτουργία τής <b>παρονομασίας</b>
που παρατηρούμε στον σχηματισμό των επωνύμων. Μεγάλος αριθμός επωνύμων έχουν προέλθει
από προσωνύμια που σχετίζονται με την εμφάνιση, τον χαρακτήρα ή το επάγγελμα
κάποιου ή κάποιου προγόνου του. Επειδή τα επώνυμα διατηρούνται, επαγγέλματα που
δεν ασκούνται πλέον, εργαλεία που δεν χρησιμοποιούνται, τεχνικές που έχουν
εγκαταλειφθεί, ασθένειες που τώρα είναι άγνωστες αποθηκεύονται στα κύρια
ονόματα. Τα επώνυμα μοιάζουν με ληξιαρχείο από το οποίο δεν γίνονται σχεδόν
ποτέ διαγραφές.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 3.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 0cm; margin-top: 3.0pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Palatino Linotype";">Στο βιβλίο τού κ. Ρηγάτου <i>Νεοελληνικά επώνυμα με ιατρική προέλευση </i>παρατηρούμε ένα ακόμη
χαρακτηριστικό: ότι οι αρρώστιες και τα σωματικά ελαττώματα είναι εξαιρετικά
πρόσφορο έδαφος για την παρονομασία. Και επειδή το όνομα κάποιου δίνεται από άλλον,
μας δίνουν πλούσιες πληροφορίες για τον γλωσσικό καθρέφτη που τόσο πρόθυμα φωτίζει
τα ελαττώματα του άλλου.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 3.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 0cm; margin-top: 3.0pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Palatino Linotype";">Μερικά επώνυμα έχουν εύκολη την ερμηνεία τους: <i>Κωφός, Κουτσομύτης, Κουτσάφτης, Κολοβός,
Κοντούλης, Σπανός, Ψελλός, Βήχας. </i>Άλλα έχουν περισσότερο βάθος, π.χ. <i>Μπαλλωμένος </i>(«σημαδεμένος», επειδή
ονόμαζαν <i>μπαλλώματα </i>τα σημάδια τού
προσώπου).<i> </i>Άλλα ελαττώματα κρύβονται
πίσω από επώνυμα ξένης προελεύσεως, συνήθως τουρκικά: <i>Μπουρνάζος </i>(«μεγάλη μύτη»), <i>Πελτέκης
</i>(«τραυλός»), <i>Σαρής </i>(«κίτρινος, χλομός»),
<i>Τοπαλίδης </i>(«κουτσός»), <i>Βερέμης </i>(«φυματικός»), <i>Κουσούρης</i>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 3.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 0cm; margin-top: 3.0pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Palatino Linotype";">Δεν είναι δύσκολο να καταλάβουμε γιατί κάποιοι γονείς
έδωσαν στα παιδιά τους ονόματα όπως <i>Ζώης,
Πολυζώης, Σώστης </i>(αν είχαν προηγουμένως χάσει μικρά παιδιά) ή <i>Δράκος, Δρακούλης </i>(με την ευχή το παιδί
να είναι δυνατό σαν δράκος και να νικήσει τον θάνατο).<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 3.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 0cm; margin-top: 3.0pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Palatino Linotype";">Ίσως όμως δυσκολευτούμε λίγο να εξηγήσουμε πώς κάποιος έφτασε
να έχει το επώνυμο <i>Μακαρίτης, </i>που δεν
είναι τόσο σπάνιο όσο φανταζόμαστε. Σε αυτή την περίπτωση η παρονομασία
λειτουργεί αποτρεπτικά· αν ο θάνατος κατονομαστεί, τότε πιθανόν δεν είναι τόσο
ανίκητος εχθρός. Σε ονοματολογική μελέτη διαβάζουμε ότι κάποιος αξιωματικός που
λεγόταν <i>Μακαρίτης </i>ζήτησε μετά τους
Βαλκανικούς Πολέμους να αλλάξει το επώνυμό του (σε <i>Δημητριάδης</i>). Έγραψε στην αίτησή του ότι, αφού τον σεβάστηκαν οι
σφαίρες των πολέμων, δεν χρειαζόταν πλέον αυτό το επώνυμο. Φυσικά, και αυτός ο
άνθρωπος έχει τώρα πεθάνει…<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 3.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 0cm; margin-top: 3.0pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Palatino Linotype";">Ότι ο γλωσσικός καθρέφτης στρέφεται συχνά αλλού για να
αποτυπώσει ελαττώματα ή αδυναμίες, φαίνεται επίσης στις <b>λαϊκές λέξεις για την τρέλα</b>. Πολύτιμες πληροφορίες και σημαντικά
σχόλια για αυτό βρίσκουμε στο τελευταίο βιβλίο τού κ. Ρηγάτου.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 3.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 0cm; margin-top: 3.0pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Palatino Linotype";">Η ίδια η λέξη <i>τρελός
</i>προέρχεται από το μεταγενέστερο <i>τρηρός
</i>«ελαφρός – που τρέμει σαν φτερό». Αλλά σκεφτείτε πόσο εκφραστικές είναι
τέσσερεις λέξεις από τη βενετική διάλεκτο: <i>ζουρλός
</i>(από ρήμα που σημαίνει «φλυαρώ»), <i>κουζουλός
</i>(«κουτάβι», εννοεί σκυλάκι που κάνει τρέλες από χαρά), <i>λολός </i>(πιθανώς «τραυλός»), <i>μουρλός
</i>(μάλλον από λέξη που σημαίνει «τοίχος» και μας θυμίζει πότε χαρακτηρίζουμε
κάποιον <i>τούβλο</i>). Στην Κρήτη έχουν
επίσης τη λέξη <i>τροζός, </i>που προήλθε
από συμφυρμό των <i>τρελός </i>και <i>κοζός· </i>αυτό το τελευταίο προέρχεται από
το ιταλ. </span><i><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype";">coso</span></i><i><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype";"> </span></i><span style="font-family: "Palatino Linotype";">«αυτός, ο τέτοιος, ο πώς τον λένε, που δεν
θέλουμε να κατονομάσουμε».<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 3.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 0cm; margin-top: 3.0pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Palatino Linotype";">Οι λέξεις για την τρέλα καθρεφτίζουν απόψεις για την
τρέλα. Απόψεις που συνήθως στρέφουν τον καθρέφτη σε κάποιον άλλον.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 3.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 0cm; margin-top: 3.0pt; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 3.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 0cm; margin-top: 3.0pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Palatino Linotype";">Τελευταίο άφησα ένα εξίσου σπουδαίο ερώτημα: Αξίζει τον
κόπο να μάθουμε για τα πρόσωπα, τη γλώσσα και τις απόψεις εκείνων που ανθολογούνται
στα βιβλία σχετικά με τον λαϊκό πολιτισμό;<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 3.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 0cm; margin-top: 3.0pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Palatino Linotype";">Για να επιστρέψουμε στο παράδειγμα του καθρέφτη, αν
κοιταχτούμε και παρατηρήσουμε κάποιο ελάττωμα στο ντύσιμο και την εμφάνισή μας,
ίσως παρακινηθούμε να κάνουμε κάτι για αυτό. Ο λαϊκός πολιτισμός δεν διασώζει
μόνο ειδυλλιακές εικόνες και γοητευτικές ιστορίες λέξεων. Συχνά αποτυπώνει <b>αντιλήψεις</b> που έχουμε κληρονομήσει συνειδητά
ή υπόρρητα και τώρα πρέπει να αποφασίσουμε αν θα τις αποδεχτούμε ή θα τις
αποποιηθούμε.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 3.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 0cm; margin-top: 3.0pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Palatino Linotype";">Στο βιβλίο του <i>Βαδίζοντας
προς την τρέλα </i>ο κ. Ρηγάτος έχει ανθολογήσει συγγραφείς, οι οποίοι απηχούν
την αντιμετώπιση της ψυχασθένειας από τον περίγυρο. Πιθανότατα έχουμε ξεπεράσει
την εποχή που η ψυχασθένεια αντιμετωπιζόταν με ηλεκτροσόκ, ξυλοκόπημα, καθήλωση
ή λοβοτομή, αλλά οπωσδήποτε έχουμε παρατηρήσει άλλες μορφές στιγματισμού:
απομόνωση, εξοστρακισμό, εμπαιγμό, χλευασμό ή οίκτο. Όπως εύστοχα σχολιάζεται
στο βιβλίο, αυτού του είδους οι αντιλήψεις οφείλονταν αρχικά στην άποψη ότι οι
ψυχασθενείς είναι δαιμονόληπτοι ή θεόληπτοι, αργότερα δε επικράτησε η εσφαλμένη
πεποίθηση ότι η ψυχική διαταραχή έχει την αφετηρία της σε προσωπικές αδυναμίες
και ελαττώματα του χαρακτήρα. Οι αντιλήψεις αυτές δεν σταμάτησαν κάπου στο παρελθόν,
αλλά έχουν φτάσει ώς εμάς και έχουμε ζυμωθεί μαζί τους.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 3.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 0cm; margin-top: 3.0pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Palatino Linotype";">Αν συμβαίνει αυτό καθώς κοιταζόμαστε στον καθρέφτη, μήπως
μπορούμε να αλλάξουμε τον τρόπο σκέψης μας; Στις περιπτώσεις που σχολιάζει ο κ.
Ρηγάτος, η ψυχασθένεια παρουσιάζεται, όχι ως ασθένεια με επώαση, εκδήλωση και
κάποιας μορφής εξέλιξη, αλλά σαν ατύχημα. Και όπως κάθε ατύχημα, έχει συγκεκριμένη
αιτιολογία: ματαιωμένες προσδοκίες, ερωτική απογοήτευση, κατεστραμμένες
σχέσεις, απώλεια, κακοποίηση, θάνατος, εν ολίγοις κάποιο συγκλονιστικό σοκ. Οι
περισσότεροι δεν ζήτησαν βοήθεια. Μήπως σε αυτό συνέβαλαν τα αισθήματα
ανεπάρκειας, ενοχής και αποτυχίας που νιώθει κάποιος, επειδή βλέπει, όπως οι
ήρωες των διηγημάτων τού βιβλίου, ότι οι άλλοι τον αντιμετωπίζουν σαν να
βαδίζει χωρίς επιστροφή προς την τρέλα; Και μήπως τα αισθήματά τους θα ήταν
λιγότερο εξουθενωτικά, αν ένιωθαν περισσότερη συμπαράσταση παρά εξώθηση προς τη
συντριβή;<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 3.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 0cm; margin-top: 3.0pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Palatino Linotype";">Ο κ. Ρηγάτος, χωρίς ίχνος διδακτισμού, αφήνει αυτά τα
σοβαρά ερωτήματα να εγερθούν στον αναγνώστη. Σχολιάζει με αφηγηματικό ύφος το
πλαίσιο των ιστοριών, αλλά μην ξεγελαστείτε από το ύφος· δεν υστερεί καθόλου σε
τεκμηρίωση, η οποία δείχνει κατάρτιση τόσο στην επιστημονική βιβλιογραφία όσο
και στην ελληνική γραμματεία. Κατόπιν αποσύρεται και μας αφήνει να ελέγξουμε
τις δικές μας αντιλήψεις. Δεν συμφωνείτε ότι αυτό είναι αξιοσημείωτο όφελος;<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 3.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 0cm; margin-top: 3.0pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Palatino Linotype";">Κάτι τελευταίο: Ο λαϊκός πολιτισμός μερικές φορές
περιφρονείται επειδή θεωρείται εύπεπτος και απλοϊκός, ανεπεξέργαστος. Τα βιβλία
τού κ. Ρηγάτου εύκολα μπορούν να πείσουν για το αντίθετο.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 3.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 0cm; margin-top: 3.0pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Palatino Linotype";">Έχουμε αναλογιστεί το πλούσιο νόημα που μπορεί να κρύβει
μια παροιμιώδης φράση; Στο βιβλίο τού κ. Ρηγάτου <i>Ιατρική παροιμιολογία </i>σχολιάζεται η παροιμία <i>Κάλλιο λάχανα με γέλια παρά ζάχαρη με γκρίνια. </i>Αυτή η εκφραστική
πρόταση θυμίζει εντυπωσιακά μια Βιβλική παροιμία που ανήκει στον Σολομώντα (Παροιμίαι
15:17): <i>Κρείσσων ξενισμὸς λαχάνων πρὸς
φιλίαν ἢ παράθεσις μόσχων μετὰ ἔχθρας, </i>που θα μπορούσαμε να αποδώσουμε
ελεύθερα:<i> </i>«Καλύτερα να παραθέσεις ένα
πιάτο λαχανικά με φιλία παρά τον μόσχο τον σιτευτό με έχθρα». Ο απλός αυτός
παραβολικός λόγος διδάσκει ότι αξία έχει να μοιράζεται κανείς λίγα με φίλους,
παρά να έχει πολλά χωρίς ειρήνη. Αυτό μπορεί να φαίνεται κάπως αυθυπονόητο,
αφού μάλιστα σε όποια έρευνα γίνεται σχεδόν όλοι ομολογούν πρόθυμα ότι «τα
χρήματα δεν φέρνουν την ευτυχία»· ωστόσο, τι δείχνουν στην πραγματικότητα οι
προτεραιότητες και οι αποφάσεις τους στη ζωή, καθώς και τα κριτήρια με τα οποία
επιλέγουν φίλους ή προσκαλούν στο σπίτι τους; Η αυτοκριτική μπορεί να αποδειχθεί
αρκετά απαιτητική· έχω ακούσει ανθρώπους να παραδέχονται διάφορα σφάλματα και
αδυναμίες τους, αλλά δεν μου έχει συμβεί ποτέ να ακούσω κάποιον να λέει «είμαι
φιλάργυρος», «είμαι άπληστος» ή «είμαι πλεονέκτης». Αυτή η φαινομενικώς απλοϊκή
παροιμία που σχολιάζει ο κ. Ρηγάτος, αν αποφασίσουμε να τη στοχαστούμε και όχι
να την προσπεράσουμε γρήγορα, μπορεί να αποδειχθεί ένας μικρός κρύσταλλος
σοφίας.<o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 3.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 0cm; margin-top: 3.0pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Palatino Linotype";">Τέτοιοι κρύσταλλοι που έχουν αντέξει στον χρόνο αφθονούν
στα βιβλία τού κ. Ρηγάτου. Μερικές φορές απαιτούν προσπάθεια για να τους
βρούμε· μπορεί να είναι κρυμμένοι σε παροιμίες, κωδικοποιημένοι σε αινίγματα,
παρηλλαγμένοι στα κύρια ονόματα που συζητήσαμε ή θαμμένοι σε απόψεις και
αντιλήψεις για τη ζωή και την υγεία, που ίσως δεν συνειδητοποιούσαμε ότι έχουμε
κληρονομήσει. Είναι ίχνη από το απώτερο παρελθόν που έχουν φτάσει σε εμάς, στον
δικό μας τώρα καθρέφτη. Είναι λέξεις, μηνύματα και σήματα που ο συγγραφέας έχει
συγκεντρώσει, ταξινομήσει και ανασυνθέσει, ώστε να τους δώσει νόημα και να μας
προσφέρει ουσιαστικά μια γραμματική τού πολιτισμού.<span style="font-size: x-small;"><o:p></o:p></span></span></div>
Dr Moshehttp://www.blogger.com/profile/03702767707516427063noreply@blogger.com5tag:blogger.com,1999:blog-1804624990106212351.post-68649706973579044292013-12-03T08:38:00.000+02:002013-12-03T09:39:07.897+02:00Γλωσσολογικά άρθρα<div style="text-align: justify;">
<span style="font-family: Georgia, "Times New Roman", serif;">Σε αυτή την ανάρτηση περιέχονται σύνδεσμοι προς ορισμένα επιστημονικά άρθρα μου, τα οποία έχουν δημοσιευτεί τα προηγούμενα χρόνια είτε σε περιοδικά γλωσσολογίας είτε σε πρακτικά συνεδρίων και είναι ήδη διαθέσιμα στο διαδίκτυο. Κατά καιρούς αρκετοί αναγνώστες αναζητούν πληροφορίες για ζητήματα γλωσσικής μεταβολής, ορθογραφίας, ετυμολογίας και γνωσιακής γλωσσολογίας· οπότε ίσως βρουν χρήσιμα κάποια από τα συμπεράσματα που καταγράφονται στα άρθρα. Επιπλέον, η τακτική που ακολουθείται πλέον από αρκετά επιστημονικά περιοδικά και από οργανωτικές επιτροπές συνεδρίων είναι να παρέχουν ελεύθερη πρόσβαση σε μέρος των περιεχομένων και των πρακτικών τους, διευκολύνοντας έτσι την ενημέρωση και την κατάρτιση του κοινού. Στην ανάρτηση αυτήν θα προστίθενται κατά καιρούς σύνδεσμοι και προς άλλα άρθρα μου, εφόσον έχουν εν τω μεταξύ καταστεί προσβάσιμα στο διαδίκτυο.</span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="font-family: Georgia, "Times New Roman", serif;"></span> </div>
<span style="font-family: Georgia, "Times New Roman", serif;">1) «</span><a href="http://glossologia.phil.uoa.gr/sites/default/files/Mwusiadhs.pdf" target="_blank"><span style="font-family: Georgia, "Times New Roman", serif;">Το επίρρημα <em>τάχα. </em>Μεταβολές σημασίας και ο ρόλος τής γραμματικοποίησης</span></a><span style="font-family: Georgia, "Times New Roman", serif;">» (<em>Γλωσσολογία / Glossologia</em> 16, 2004-2005, σελ. 51-64)</span><br />
<span style="font-family: Georgia, "Times New Roman", serif;"></span><br />
<span style="font-family: Georgia, "Times New Roman", serif;">2) «</span><a href="http://glossologia.phil.uoa.gr/sites/default/files/5.Moysiadis.pdf" target="_blank"><span style="font-family: Georgia, "Times New Roman", serif;">Ιεράρχηση κριτηρίων στην ετυμολογική έρευνα</span></a><span style="font-family: Georgia, "Times New Roman", serif;">» (<em>Γλωσσολογία / Glossologia </em>19, 2011, σελ. 45-55)</span><br />
<span style="font-family: Georgia, "Times New Roman", serif;"></span><br />
<span style="font-family: Georgia, "Times New Roman", serif;">3) «</span><a href="http://ins.web.auth.gr/images/MEG_PLIRI/MEG_30_422_435.pdf" target="_blank"><span style="font-family: Georgia, "Times New Roman", serif;">Όψεις τού μεσοπαθητικού παρατατικού</span></a><span style="font-family: Georgia, "Times New Roman", serif;">» (<em>Μελέτες για την ελληνική γλώσσα </em>30, 2010, σελ. 422-435· σε συνεργασία με τη Γ. Κατσούδα)</span><br />
<span style="font-family: Georgia, "Times New Roman", serif;"></span><br />
<span style="font-family: Georgia, "Times New Roman", serif;">4) «</span><a href="http://ins.web.auth.gr/images/MEG_PLIRI/MEG_31_351_356.pdf" target="_blank"><span style="font-family: Georgia, "Times New Roman", serif;">Ο ρόλος τής λαϊκής ετυμολογίας στη διδασκαλία τής ορθογραφίας</span></a><span style="font-family: Georgia, "Times New Roman", serif;">» (<em>Μελέτες για την ελληνική γλώσσα </em>31, 2011, σελ. 351-356· σε συνεργασία με τη Γ. Κατσούδα)</span><br />
<span style="font-family: Georgia, "Times New Roman", serif;"></span><br />
<span style="font-family: Georgia, "Times New Roman", serif;">5) «</span><a href="http://www.linguist-uoi.gr/cd_web/docs/greek/034_moisiadisICGL8_OK.pdf" target="_blank"><span style="font-family: Georgia, "Times New Roman", serif;">Αλλαγές σημασίας στο εικονόσχημα του άξονα. Το παράδειγμα του ρήματος τρέπω</span></a><span style="font-family: Georgia, "Times New Roman", serif;">» (<em>Proceedings of the 8th ICGL, </em>2007, σελ. 1057-1062)</span><br />
<span style="font-family: Georgia, "Times New Roman", serif;"></span><br />
<span style="font-family: Georgia, "Times New Roman", serif;">6) «</span><a href="http://www.icgl.gr/files/greek/95-983-989.pdf" target="_blank"><span style="font-family: Georgia, "Times New Roman", serif;">Η αόριστη αντωνυμία <em>κάποιος. </em>Ο σχηματισμός και η λειτουργία της στη Μεσαιωνική Ελληνική</span></a><span style="font-family: Georgia, "Times New Roman", serif;">» (<em>Proceedings of the 10th ICGL, </em>2011, σελ. 983-989)</span>Dr Moshehttp://www.blogger.com/profile/03702767707516427063noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-1804624990106212351.post-34307498644863120252013-06-13T23:32:00.000+03:002013-11-07T11:32:08.210+02:0011ο Διεθνές Συνέδριο Ελληνικής Γλωσσολογίας: Ρόδος, 26-29 Σεπτεμβρίου 2013<div style="text-align: justify;">
Στις 26-29 Σεπτεμβρίου 2013 διεξάγεται στη Ρόδο το 11ο Διεθνές Συνέδριο Γλωσσολογίας (ICGL11), το οποίο συγκεντρώνει εξαιρετικές συμμετοχές από συναδέλφους όλων των κλάδων τής επιστημονικής γλωσσολογίας. Έχοντας συμμετάσχει σε προηγούμενα διεθνή συνέδρια εδώ και πολλά χρόνια, χαίρομαι που το Τμήμα Μεσογειακών Σπουδών τού Πανεπιστημίου Αιγαίου ανέλαβε την ευθύνη τής διοργάνωσης μιας επιστημονικής συνάντησης υψηλών προδιαγραφών και απαιτήσεων. Το πρόγραμμα βρίσκεται στον <a href="http://www.rhodes.aegean.gr/icgl11/program-eng.html" target="_blank">ιστότοπο</a> του συνεδρίου, όπου είναι επίσης διαθέσιμο το βιβλίο των περιλήψεων. </div>
<br />
<div style="text-align: justify;">
Στο συνέδριο αυτό συμμετέχω με την ανακοίνωσή μου: «Αποκλίνοντες τύποι τής συνοπτικής προστακτικής». Παραθέτω στη συνέχεια την περίληψη της ανακοίνωσης για τους αναγνώστες που ίσως ενδιαφέρονται, έχοντας αφαιρέσει τα πρόσθετα βιβλιογραφικά στοιχεία.</div>
<br />
<div align="center">
<strong>Αποκλίνοντες τύποι τής συνοπτικής προστακτικής</strong></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 3pt 0cm; text-align: justify;">
Στην ανακοίνωση αυτήν εξετάζονται δύο
σχηματισμοί τής συνοπτικής προστακτικής, οι οποίοι παρουσιάζουν αξιοσημείωτες
αποκλίσεις και ερμηνευτικό ενδιαφέρον.</div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 3pt 0cm; text-align: justify;">
Η πρώτη περίπτωση αναφέρεται στον τύπο <i style="mso-bidi-font-style: normal;">σήκω, </i>β΄ ενικό πρόσωπο της συνοπτικής
προστακτικής τού <i style="mso-bidi-font-style: normal;">σηκώνομαι </i>(αντί του
αναμενομένου <i style="mso-bidi-font-style: normal;">σηκώσου, </i>πβ. κ. <i style="mso-bidi-font-style: normal;">φορτώσου, στρώσου, ζώσου </i>κ.ά.). Στο
παρελθόν διατυπώθηκαν δύο κύριες ερμηνείες: α) Η εκδοχή τού Γ. Χατζιδάκι (ΜΝΕ
Β΄: 119· ΑΑ3: 154), ότι ο τύπος <i style="mso-bidi-font-style: normal;">σήκω </i>προέκυψε
αναλογικά προς το επίρρημα <i style="mso-bidi-font-style: normal;">επάνω· </i>β)
Η εκδοχή τού Μ. Φιλήντα (1924: 84-86), ότι πρόκειται για εξέλιξη του αρχαίου
ενεργητικού τύπου <i style="mso-bidi-font-style: normal;">σήκου </i>με προσθήκη
τού <i style="mso-bidi-font-style: normal;">-ε, </i>που αποτελεί τη συνήθη
κατάληξη στις ενεργητικές προστακτικές, την οποία ακολούθησε συγχώνευση <i style="mso-bidi-font-style: normal;">*σήκου-ε > σήκο </i>(όπως ορθογραφεί τον
παραγόμενο τύπο).</div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 3pt 0cm; text-align: justify;">
Οι ερμηνείες αυτές, εκτός από τα ειδικότερα
προβλήματά τους, δεν ικανοποιούν, ενώ δεν εξετάστηκαν άλλα πιθανά πρότυπα
σχηματισμού, καθώς και η δυναμική των δισύλλαβων προστακτικών στη Νέα Ελληνική.</div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 3pt 0cm; text-align: justify;">
Η δεύτερη περίπτωση αφορά σε συνοπτικές
προστακτικές ρημάτων των οποίων το συνοπτικό θέμα λήγει σε <i style="mso-bidi-font-style: normal;">-ξ, -ψ </i>και σχηματίζονται εναλλακτικά με χαρακτήρα <i style="mso-bidi-font-style: normal;">-χ, -φ </i>αντίστοιχα είτε στο β΄ πληθυντικό
πρόσωπο είτε στο β΄ ενικό πρόσωπο (εφόσον ακολουθούσε κλιτικό γ΄ προσώπου),
π.χ. <i style="mso-bidi-font-style: normal;">ανοίχτε </i>(αντί <i style="mso-bidi-font-style: normal;">ανοίξτε</i>), <i style="mso-bidi-font-style: normal;">κοιτάχτε </i>(αντί <i style="mso-bidi-font-style: normal;">κοιτάξτε</i>),
<i style="mso-bidi-font-style: normal;">ρίχ’ τα </i>(αντί <i style="mso-bidi-font-style: normal;">ρίξ’ τα</i>) – <i style="mso-bidi-font-style: normal;">αλείφτε </i>(αντί <i style="mso-bidi-font-style: normal;">αλείψτε</i>), <i style="mso-bidi-font-style: normal;">κόφ’ το </i>(αντί <i style="mso-bidi-font-style: normal;">κόψ’ το</i>), <i style="mso-bidi-font-style: normal;">κλαύ’ τα </i>(αντί <i style="mso-bidi-font-style: normal;">κλάψ’ τα</i>). Μολονότι γενικά θεωρείται ότι οι τύποι αυτοί
σχηματίστηκαν με απλοποίηση του συμφωνικού συμπλέγματος και κατόπιν ανομοίωση
τρόπου αρθρώσεως (<span lang="EN-GB" style="mso-ansi-language: EN-GB;">Newton</span>
1972: 119), η βαθύτερη ανάλυση της μεταβολής φέρνει στο φως και άλλους
αξιοσημείωτους παράγοντες, ενώ δεν πρέπει να παραβλεφθεί η ιδιαίτερη σημασιολογική
λειτουργία των εναλλακτικών ή αποκλινόντων τύπων.</div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 3pt 0cm; text-align: justify;">
Αναφορικά με τις δύο αυτές περιπτώσεις
εξετάζονται, μεταξύ άλλων:</div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 3pt 0cm; text-align: justify;">
α) η διαχρονική προέλευση κάθε σχηματισμού,</div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 3pt 0cm; text-align: justify;">
β) η μαρτυρία των νεοελληνικών διαλέκτων,</div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 3pt 0cm; text-align: justify;">
γ) τα αναλογικά πρότυπα που ευνόησαν τις
μεταβολές.</div>
Dr Moshehttp://www.blogger.com/profile/03702767707516427063noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-1804624990106212351.post-60400672221526293542013-01-07T01:30:00.000+02:002013-01-10T10:22:35.908+02:00Βασ. Αργυρόπουλου: Ο πόλεμος των φθόγγων (Αθήνα 2012, εκδ. CaptainBook.gr)<div style="text-align: right;">
<i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt;">Βιβλιοκριτική
παρουσίαση<o:p></o:p></span></i></div>
<i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt;"><o:p> </o:p></span></i><br />
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 3pt 0cm; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt;">«Μέχρι η αλήθεια να φορέσει τα παπούτσια της, το
ψέμα έχει κάνει τον γύρο τού κόσμου». Αυτή η ρεαλιστική διαπίστωση, που
αποδίδεται στον Μαρκ Τουέιν, επαληθεύτηκε με τρόπο σωρευτικό το καλοκαίρι τού
2012, όταν μια δασκάλα διατύπωσε την ασύστατη κατηγορία ότι η νέα <i style="mso-bidi-font-style: normal;">Γραμματική τής Ε΄-Στ΄ δημοτικού </i>(υπό Ε.
Φιλιππάκη-</span><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt; mso-ansi-language: EN-GB;">Warburton</span><span style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt;">, Μ. Γεωργιαφέντη, Γ. Κοτζόγλου, Μ.
Λουκά) καταργεί γράμματα του αλφαβήτου. Η σαγήνη αυτού του ψέματος ήταν τόσου
βαθμού και τέτοιας φύσεως, ώστε να σταθεί αφορμή για την αλυσίδα δημοσιευμάτων
που αποτέλεσαν τη <i style="mso-bidi-font-style: normal;">φωνηεντιάδα, </i>όπως
έξυπνα αποκλήθηκε, ή τον <i style="mso-bidi-font-style: normal;">πόλεμο των
φθόγγων, </i>όπως εύστοχα τον προσδιόρισε ο συγγραφέας στον τίτλο τού βιβλίου
του.<o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 3pt 0cm; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt;">Σε όλη αυτή τη ροή δημοσιευμάτων, κειμένων, άρθρων
στο διαδίκτυο, σχολίων, ακόμη και επερωτήσεων στο κοινοβούλιο, αυτό που
ουσιαστικά αμφισβητήθηκε είναι το δικαίωμα που έχει ένα επιστημονικό βιβλίο να
κριθεί επιστημονικά, εν προκειμένω ένα βιβλίο γλωσσικής διδασκαλίας να κριθεί
γλωσσολογικά, όχι ιδεολογικά ή ιδεοληπτικά. Αντ’ αυτού, ο διχαστικός λόγος
αποσυνέθεσε ευθύς εξ αρχής τη σχετική συζήτηση, αφού στόχος του στάθηκε να
εξοντώσει τον αντίπαλο, όχι να βρει ή να αναδείξει την αλήθεια.<o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 3pt 0cm; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt;">Για τον λόγο αυτόν, θεωρώ το βιβλίο <i style="mso-bidi-font-style: normal;">Ο πόλεμος των φθόγγων </i>του αγαπητού συναδέλφου
γλωσσολόγου Βασ. Αργυρόπουλου έργο πραγματικά θαρραλέο. Ο συγγραφέας, από τους
πρωτοπόρους στην εδραίωση του γλωσσολογικού αντιλόγου στο διαδίκτυο, ήξερε τι
είχε να αντιμετωπίσει, έχοντας ήδη περάσει από τη στενή πύλη με το προηγούμενο,
εκτενέστερο και συστηματικότερο βιβλίο του <i style="mso-bidi-font-style: normal;">Αρχαιολατρία
και γλώσσα </i>(Αθήνα 2009, εκδ. Σ. Ζαχαρόπουλος). Παρά την ταχύτητα διαδόσεως
των μύθων και την κακοπιστία που εγείρει η αντιμετώπισή τους, ο Β.Α. αφήνει με
υπομονή την επιστημονική αλήθεια να δέσει σχολαστικά και «να φορέσει τα
παπούτσια της», περιμένοντας βάσιμα ότι μόνο αυτή μπορεί να βαδίσει στο σκληρό
έδαφος που είχε διαμορφωθεί από την πόλωση. Με ζήλο, επιμονή και επιμέλεια
αναλαμβάνει έργο άχαρο, την ανασκευή των ψευδοεπιστημονικών επικρίσεων,
γνωρίζοντας ότι ελάχιστοι θα το εκτιμήσουν, ότι αρκετοί δυσαρεστημένοι θα
θεωρήσουν την εργασία του ύποπτη και μερικοί ίσως την κρίνουν περιττή. Και για
τον λόγο αυτόν το μικρό αυτό βιβλίο αξίζει, καθώς πιστεύω, να χαρακτηριστεί
γενναίο.<o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 3pt 0cm; text-align: justify;">
<i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt;">Ο πόλεμος των
φθόγγων, </span></i><span style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt;">βιβλίο
γεννημένο από την επικαιρότητα, είναι στην ουσία σχολιολόγιο δεκατεσσάρων
αντιρρητικών κειμένων, άρθρων και συνεντεύξεων, που δημοσιεύτηκαν με σκοπό να
κατηγορήσουν τη νέα σχολική Γραμματική. Την εισαγωγή και τον πίνακα
περιεχομένων μπορεί ο αναγνώστης να βρει στον <a href="https://www.captainbook.gr/shop/?p=7814" target="_blank">ιστότοπο</a> του εκδότη, ενώ στους
συνδέσμους που παραθέτει ο συγγραφέας στο <a href="http://periglwssio.wordpress.com/2012/12/14/pylarinos/" target="_blank">ιστολόγιό</a> του είναι δυνατόν να
παρακολουθήσει κανείς τις ενδιαφέρουσες ομιλίες των συναδέλφων κατά την
παρουσίαση του βιβλίου. Κριτικές παρατηρήσεις και ενδιαφέροντα σχόλια έχει
γράψει επίσης ο φιλόλογος και μεταφραστής <a href="http://sarantakos.wordpress.com/2012/11/22/argyropoulos/" target="_blank">Νίκος Σαραντάκος</a>.<o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 3pt 0cm; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt;">Ο συγγραφέας προτάσσει του κύριου μέρους ένα
εισαγωγικό κεφάλαιο με τίτλο «Βασικές έννοιες». Η ενότητα αυτή αποδίδει με
εύληπτο τρόπο επιστημονικό περιεχόμενο σε όρους που περιλαμβάνονται στην
επίμαχη συζήτηση και αποτελεί, τρόπον τινά, συμβόλαιο που υπογράφει ο συγγραφέας
με τον αναγνώστη. Για να αποκτήσει κανείς εποπτεία τού ζητήματος, είναι
απαραίτητο να ενημερωθεί ως προς θεμελιώδεις έννοιες, όπως <i style="mso-bidi-font-style: normal;">φθόγγος, γράμμα, φωνήεν, σύμφωνο, φώνημα, φωνητική ορθογραφία, </i>οι οποίες
ορίζονται εύστοχα και επαρκώς. Το νόημα που υπόκειται σε αυτή την εισαγωγή
είναι προφανές: Αν είχε κατανοηθεί ότι οι όροι <i style="mso-bidi-font-style: normal;">φωνήεν </i>και <i style="mso-bidi-font-style: normal;">σύμφωνο </i>αφορούν
σε φθόγγους, δηλ. έναρθρους ήχους, και όχι σε γράμματα, η σαθρή συλλογιστική
γραμμή των επικριτών τής νέας Γραμματικής θα αποδεικνυόταν απλώς άσκηση
ματαιότητας. Ο Β.Α. τονίζει επανειλημμένα, κάποτε επιμένοντας μονότονα, ότι η
ρίζα τής παρανόησης έγκειται στην ατελή αντίληψη της διαφοράς μεταξύ προφοράς
και γραφής, φθόγγου και γράμματος.<o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 3pt 0cm; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt;">Η καίρια αυτή αστοχία έχει διηθήσει βαθιά σχεδόν
όλα τα αντιρρητικά κείμενα που καταχωρίζονται στο βιβλίο. Ο Β.Α. δεν αφήνει
κανένα περιθώριο για υπεκφυγή, καθώς επισημαίνει μερικές από τις παρεπόμενες
απόψεις που χρωμάτισαν ανεξάλειπτα τη <i style="mso-bidi-font-style: normal;">φωνηεντιάδα</i>.
Αυτές είναι: 1) Η υιοθέτηση του μύθου ότι η νέα Γραμματική συμμετέχει σε
οργανωμένο σχέδιο καταστροφής τής γλώσσας (σ. 21), 2) Η πλάνη ότι η νέα Γραμματική
εμμέσως προωθεί τη φωνητική ορθογραφία (σ. 30), 3) Η πλάνη ότι η Ελληνική
αποτελεί μη συμβατική γλώσσα και ότι έχει μαθηματικό χαρακτήρα (σ. 32), 4)
Η ανυπόστατη παραδοχή ότι η διάκριση μακρών και βραχέων φωνηέντων υφίσταται στη
Νέα Ελληνική (σ. 55-6), και 5) Η πλάνη ότι η ελληνική γραφή και ορθογραφία
παρέμεινε διαχρονικώς αναλλοίωτη (σ. 105).<o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 3pt 0cm; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt;">Ο Β.Α. απαντά σε όλες αυτές τις άκριτες παραδοχές
αναδεικνύοντας, όχι μόνο την επιστημονική όψη κάθε ερωτήματος, αλλά και το
ιδεολογικό φορτίο με το οποίο είναι εμποτισμένο. Σε αρκετές περιπτώσεις
διαβάζει επιδέξια κάτω από τις γραμμές. Ως αποτέλεσμα, σωστά επισημαίνει ότι το
αρχικό δημοσίευμα της εκπαιδευτικού, από το οποίο προέκυψε η οξεία αυτή
συζήτηση, μαρτυρεί άγνοια θεμελιωδών στοιχείων αρθρωτικής φωνητικής, καθώς και
προφανή έλλειψη κατάρτισης σχετικά με την ιστορία τού γλωσσικού ζητήματος (σ.
26). Επιπλέον, ανασκευάζοντας σημεία από δημοσίευμα της καθηγήτριας κ.
Ξανθάκη-Καραμάνου, σχολιάζει εύστοχα την απροθυμία της να αξιολογήσει αρνητικά
τις επιθέσεις κατά της νέας Γραμματικής, ιδίως δε την περίτεχνη διατύπωση με
την οποία η καθηγήτρια παρενείρει την απειλή τού λατινικού αλφαβήτου
(σ. 90-1). Όπως εξηγείται σωστά αλλού (σ. 31), η αλλαγή αλφαβήτου —πράξη που
γλωσσολογικά αποκαλείται <i style="mso-bidi-font-style: normal;">ολικός
επανεγγραφισμός</i>— ουδέποτε απέκτησε απήχηση στην ελληνική κοινωνία, τα δε
μειονεκτήματά της θα ήταν ανυπολόγιστα. Παρόμοιο και εξίσου άτοπο αποδεικνύεται
το συμπέρασμα του καθηγητή κ. Τσαγκαράκη, ότι η νέα Γραμματική αποτελεί βήμα
προς τη φωνητική ορθογραφία (σ. 99).<o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 3pt 0cm; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt;">Μερικές από τις ευστοχότερες δηλώσεις που
περιέχονται στο βιβλίο προσφέρουν τροφή για ώριμη σκέψη. Σε αυτές ανήκει ότι «η
γλώσσα είναι υπόθεση της γλωσσικής κοινότητας, αλλά η ακριβής περιγραφή της αποτελεί
υπόθεση του γλωσσολόγου» (σ. 63). Προσυπογράφει κανείς την επισήμανση του
συγγραφέα, ότι σε σχέση με τη φωνητική περιγραφή «επικρίνεται η γραμματική γι’
αυτό ακριβώς για το οποίο έπρεπε να επαινείται» (σ. 47), καθώς και ότι οι
επικριτές της καταφεύγουν συστηματικά σε «δογματικές αποφάνσεις και λεκτικές
ακρότητες» (σ. 37). Δύσκολα θα διαφωνήσει κάποιος με τη θλιβερή πραγματικότητα
ότι «ο φανατικός δεν ενδιαφέρεται για την αλήθεια, συνήθως μάλιστα δεν λαμβάνει
καν υπόψη του τον αντίλογο» (σ. 108).<o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 3pt 0cm; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt;">Καθώς οι επικριτικές δημοσιεύσεις που παρατίθενται
στο βιβλίο θίγουν πολλά επί μέρους θέματα, είναι εύλογο ότι δυσκολεύεται κανείς
να αποφασίσει τι πρέπει να ανασκευάσει πρώτο—και ο συγγραφέας ομολογεί σε
διάφορα σημεία αυτόν τον προβληματισμό του. Δεν θα ήταν, επομένως, άσκοπο να
προσθέσω εδώ δυο-τρία σημεία που κρίνω ότι αξίζουν περαιτέρω σχολιασμό.<o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 3pt 0cm; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt;">Κατ’ αρχάς, είναι χρήσιμο να τονιστεί ότι, ενώ στο
παρελθόν οι εκπρόσωποι του ψευδοεπιστημονικού χώρου κατηγορούσαν τη γραμματική
Τριανταφυλλίδη και τις σχολικές αναπροσαρμογές της για προώθηση της αγλωσσίας
στους μαθητές, τώρα παρουσιάζονται έτοιμοι να στοιχηθούν πίσω της, συνήθως
χωρίς να την έχουν μελετήσει. Επιπλέον, είναι σημαντικό να παρατηρηθεί ότι στην
επιστολή τού μητροπολίτη Αλεξανδρουπόλεως Ανθίμου, η οποία καταχωρίζεται στο βιβλίο,
οι γλωσσικές απόψεις τού Σεφέρη, ενός από τους μάστορες του νεοελληνικού λόγου,
παρουσιάζονται σαν συμπληρωματικές τής ιδεολογίας των επικριτών. Ο Σεφέρης, όμως,
υποστήριζε θερμά την καλλιέργεια της Νέας Ελληνικής, όχι την άχρωμη καθαρεύουσα
και τη δημοσιογραφική προχειρογραφία που ήταν του συρμού και στη δική του
εποχή, και είχε προτείνει από το 1937 να συγκροτηθεί επιτροπή με τη συμβολή τού Μανόλη
Τριανταφυλλίδη, η οποία θα καταπιανόταν με διάφορους τομείς τής γλώσσας
(μορφολογία, ορθογραφία, νέες λέξεις· βλ. <i style="mso-bidi-font-style: normal;">Νέα
Γράμματα, </i>13 Φεβρουαρίου 1937, σ. 2). Ο μεγάλος αυτός λογοτέχνης εκτιμούσε
τη συμβολή τής επιστημονικής γλωσσολογίας στη διαμόρφωση της εκπαιδευτικής
πολιτικής και είναι εξ ολοκλήρου άτοπο να τον τοποθετεί κανείς απέναντι στη
γραμματική. Τέλος, με αφορμή τον άστοχο ισχυρισμό τού καθηγητή κ. Τσαγκαράκη,
ότι «η όποια συζήτηση για φωνήεντα και φθόγγους της Νέας Ελληνικής πρέπει να
λαμβάνει υπόψη και τις νεοελληνικές διαλέκτους», ο οποίος αφήνει να εννοηθεί
ότι υπάρχουν περισσότεροι από πέντε φωνηεντικοί φθόγγοι στη Νέα Ελληνική, θα πρέπει
να υπογραμμιστεί ότι κινείται παράλληλα με τον συλλογισμό των υποστηρικτών τής
καθαρεύουσας στις αρχές τού 20ού αιώνα, οι οποίοι διατείνονταν επίμονα ότι δεν υπάρχει
κοινή δημοτική, που θα μπορούσε να καθιερωθεί ως γλώσσα τής διοίκησης και της εκπαίδευσης, παρά μόνο διάλεκτοι και ιδιώματα.<o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 3pt 0cm; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt;">Η διάρθρωση του βιβλίου έχει, όπως ελέχθη, τον
χαρακτήρα σχολιολογίου τής κειμενογραφίας σχετικά με τη νέα Γραμματική.
Συνεπώς, θεωρώ χρήσιμη την τακτική να παρουσιάζονται τα κρινόμενα κείμενα
τμηματικά και να παρεμβάλλονται τα σχόλια του συγγραφέα ως ανασκευές των
προβαλλόμενων ισχυρισμών. Αυτό καθιστά το βιβλίο πιο ευανάγνωστο και διατηρεί
ζωντανό το ενδιαφέρον τού αναγνώστη.<o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 3pt 0cm; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt;">Εντούτοις, ακριβώς επειδή συμβαίνει οι ίδιοι
ανερμάτιστοι ισχυρισμοί να προβάλλονται σε αρκετά από τα κρινόμενα
δημοσιεύματα, το βιβλίο περιέχει αρκετές επαναλήψεις, άλλοτε αναπόφευκτες και
άλλοτε κουραστικές. Ίσως ήταν προτιμότερο να προσπερνά ο συγγραφέας δηλώσεις
που έχουν ήδη απαντηθεί επαρκώς (όπως π.χ. η αστοχία στη διάκριση μεταξύ
γράμματος και φθόγγου), παραπέμποντας στο κατάλληλο σημείο, πράγμα που θα του
έδινε την ευχέρεια να ασχοληθεί εν συνεχεία με ό,τι δεν έχει σχολιαστεί.<o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 3pt 0cm; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt;">Η μεταφορά σε βιβλίο κειμένων που αρχικά γράφτηκαν
για το διαδίκτυο είναι, προφανώς, σχετικά καινούργιο κειμενικό είδος. Επειδή η
πρώτη ύλη αυτών των κειμένων χαρακτηρίζεται από υψηλό βαθμό προφορικότητας,
έχει το πλεονέκτημα της αμεσότητας και του αυθορμητισμού, που κερδίζει ευθύς
την προσοχή. Εντούτοις, η παρουσίασή τους ως ενοτήτων βιβλίου αποτελεί νέα
πρόκληση, διότι η ύλη πρέπει να δουλευτεί ξανά, για να αποκτήσει χαρακτήρα
δοκιμιακής μελέτης και όχι απλού αθροίσματος συζητήσεων.<o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 3pt 0cm; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt;">Δεν είμαι βέβαιος ότι ως προς αυτό ο συγγραφέας
βρήκε την κατάλληλη ισορροπία. Σε αρκετά σημεία τού βιβλίου το ύφος μοιάζει
ανεπεξέργαστο ή και αφημένο, με αποτέλεσμα να δίνει την εντύπωση
προχειρότητας ή βιασύνης―και αυτό αδικεί τη στερεή επιχειρηματολογία που περιέχεται
στα κείμενα. Τέτοιου είδους χαρακτηριστικά είναι, εν προκειμένω, η συχνή χρήση
τού β΄ ενικού προσώπου (π.χ. <i style="mso-bidi-font-style: normal;">αν πας και
πεις στο παιδί… - τι να του απαντήσεις τώρα;</i>), οι επανειλημμένες
ανακλητικές ερωτήσεις (π.χ. <i style="mso-bidi-font-style: normal;">είναι σοβαρά
πράγματα αυτά; - τι θα πει «πρέπει»; - μα σε τι επιτέλους αντιστέκονται;</i>),
καθώς και ορισμένες φράσεις τού προφορικού λόγου (π.χ. <i style="mso-bidi-font-style: normal;">είναι και παραείναι σαφές ότι ισχύει – θέλει, λέει, την καθαρή
απάντηση!</i>). Τα στοιχεία αυτά ταιριάζουν ασφαλώς σε συνομιλία, αλλά δεν
έχουν τη χροιά που αρμόζει στον δοκιμιακό λόγο, ο οποίος αναδεικνύεται
περισσότερο όταν είναι διατυπωμένος ψυχραιμότερα. Ο ουδέτερος ή ταλαντευόμενος
αναγνώστης, προς τον οποίο πρωταρχικώς απευθύνεται ο συγγραφέας, θα εκτιμήσει
περισσότερο μια πραγματεία <i style="mso-bidi-font-style: normal;">πυκνὸν ἔχουσα
νόον </i>παρά κείμενα που έχουν μεν ισχυρή βάση, αλλά μοιάζουν σε ορισμένα
σημεία να έχουν γραφτεί με αγανάκτηση.<o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 3pt 0cm; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt;">Το γεγονός ότι η φυσιογνωμία ενός αξιόλογου έργου
μπορεί να αλλοιωθεί, αν το ύφος χρωματιστεί από συναισθηματική αντίδραση,
φαίνεται καθαρότερα στις σελίδες 43-45, όπου ο συγγραφέας σε μακρά παρέκβασή του
εκφράζει πικρά παράπονα για πρόσωπα του πανεπιστημίου που κρίνει ότι τον
έβλαψαν και τον αδίκησαν. Στο θέμα αυτό επανέρχεται και παρακάτω (σ. 73), οι δε
υπαινιγμοί που συνοδεύουν τα σχετικά σχόλια στις εν λόγω σελίδες δεν είναι,
λυπούμαι να πω, γραμμένοι με νηφαλιότητα και με τη δέουσα πάντοτε κοσμιότητα.<o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 3pt 0cm; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt;">Κατανοώντας πόσο δύσκολο είναι να χειριστεί κανείς
συσσωρευμένα πληγωμένα αισθήματα, θα περιοριστώ σε δύο παρατηρήσεις. Πρώτον,
αρκετές σελίδες στην ιστορία τής γλωσσικής επιστήμης σημαδεύτηκαν, όπως είναι
γνωστό, από προσωπικές κατηγορίες, σφοδρές επιθέσεις, κάποτε και από ανοίκειους
χαρακτηρισμούς. Ο Χατζιδάκις, ο Ψυχάρης, ο Φιλήντας, για να αναφερθώ σε τρία
μόνο γνωστά πρόσωπα του παρελθόντος, μεταχειρίστηκαν αρκετές φορές ύφος και
γλώσσα που αποσκοπούσε να μειώσει τους αντιγνώμους τους. Ανεξαρτήτως του αν
είχαν ή όχι δίκιο σε κάθε ορισμένη περίπτωση, οι σελίδες αυτές δεν ήταν οι
καλύτερές τους. Χαρακτηριστικό είναι το σχόλιο του Ανδριώτη για τη <i style="mso-bidi-font-style: normal;">Μεγάλη ρωμαίικη επιστημονική γραμματική, </i>που
συνέγραψε ο Ψυχάρης προς το τέλος τής ζωής του: «Οἱ παρεκβάσεις ὅμως οἱ
σχετικὲς μὲ τὸ γλωσσικὸ ζήτημα καὶ μὲ τὰ προσωπικὰ πάθη εἶναι ἀφάνταστα πολλὲς
καὶ μακρές. Τὰ στοιχεῖα αὐτὰ τὰ <i style="mso-bidi-font-style: normal;">ἔξω τῶν
ἐλαιῶν </i>τῆς ἐπιστήμης, μαζὶ μὲ τὴν ἀπέχθεια τοῦ συγγραφέα πρὸς τὶς γνῶμες
τοῦ Γ. Χατζιδάκι (…), φαρμακώνουν καὶ ἀσχημίζουν ὁλόκληρο τὸ ἐξαίρετο ἔργο καὶ
ἀδικοῦν τὴν ἀναμφισβήτητα καλὴ θέληση ποὺ τὸ διαπνέει» (<i style="mso-bidi-font-style: normal;">Νέα Εστία </i>55, 1954, σ. 573). Το μάθημα που διδάσκει ο Ανδριώτης
είναι, καθώς πιστεύω, διαχρονικά ευεργετικό και πάντοτε ωφέλιμο.<o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 3pt 0cm; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt;">Δεύτερον, εφόσον περιστοιχιζόμαστε από την αδικία,
δεν είναι απροσδόκητο ότι σε κάποια στιγμή ενδέχεται να πληγούμε προσωπικά. Πώς
θα αντιδράσουμε τότε; Έχω τη γνώμη ότι η αποκρυσταλλωμένη σοφία που περιέχουν
δύο στίχοι τού Θεόγνιδος διατηρεί την ισχύ της: <i style="mso-bidi-font-style: normal;">Οὐ χρὴ πημαίνειν ὅ τε μὴ πημαντέον εἴη, οὐδ’ ἔρδειν ὅ,τι μὴ λῷον ᾖ
τελέσαι. </i>Εν τέλει, αν αναμοχλεύουμε μια παλιά αδικία, επειδή πληγωθήκαμε
προσωπικά και το ζήτημα δεν τακτοποιήθηκε, τότε επιτρέπουμε σε όποιον μας έβλαψε
να συνεχίσει να μας πληγώνει.<o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 3pt 0cm; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt;">Ευελπιστώ και εκφράζω την πεποίθηση ότι σε
μελλοντική επανέκδοση του βιβλίου ο αγαπητός συνάδελφος θα
ασκήσει καλύτερη κρίση.<o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 3pt 0cm; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt;">Ορισμένοι αναγνώστες μέμφθηκαν το βιβλίο,
θεωρώντας έλλειψή του ότι δεν παραθέτει επακριβώς διάφορες απαντήσεις προς τους
επικριτές τής νέας Γραμματικής και κυρίως την εκτενή δήλωση που υπογράψαμε οι
140 γλωσσολόγοι ως τοποθέτηση της επιστημονικής κοινότητας σχετικά με τις αστήρικτες
κατηγορίες που διατυπώθηκαν. Πιστεύω ότι οι επικρίσεις αυτές δεν είναι
δικαιολογημένες για δύο ισχυρούς λόγους. Πρώτον, ο Β.Α. αναφέρεται και
παραπέμπει συχνά στην εν λόγω δήλωση (π.χ. σ. 76, 79), υποστηρίζοντας ρητά το
περιεχόμενό της ως αξιόπιστο και έγκυρο. Δεύτερον, παραβλέφθηκε, νομίζω, ένα
βασικό στοιχείο: Το βιβλίο σχολιάζει τα <i style="mso-bidi-font-style: normal;">αντιρρητικά
</i>προς τη νέα Γραμματική δημοσιεύματα, όχι όσα γράφτηκαν προς ανασκευή τους,
και επιπλέον δεν αποσκοπεί στη συγκέντρωση όλων των σχετικών με το θέμα
κειμένων. Ο αναγνώστης που θα ήθελε να κατατοπιστεί περαιτέρω μπορεί να
συμβουλευτεί την πληρέστατη βιβλιογραφία στο τέλος τού βιβλίου, στην οποία
παραπέμπει τακτικά ο συγγραφέας.<o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 3pt 0cm; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt;">Ένα από τα πιο καλογραμμένα τμήματα του βιβλίου
είναι ο επίλογός του (σ. 107-110). Εκεί ο Β.Α. αναλύει συνοπτικά τις αιτίες και
τις συνέπειες του <em>πολέμου των φωνηέντων</em> και προχωρεί χωρίς αμηχανία να προτείνει
σκέψεις για την αντιμετώπιση του φαινομένου που τον εξέθρεψε και τον αναπαρήγαγε.
Έχοντας ξαναγράψει αναλυτικά για το ζήτημα, θα περιοριστώ να προσθέσω ότι η
άγνοια και ο φανατισμός (αιτίες που μνημονεύει ο συγγραφέας) ευδοκιμούν κυρίως όταν
συνδέονται με τον φόβο και την αναζήτηση ταυτότητας, οι δε πλαστές ταυτότητες
συνεπάγονται την κατασκευή αντιπάλων που πρέπει να εξαλειφθούν. Δεν είναι παράδοξο
ότι, όπως τόσες φορές μαρτυρεί η ιστορία, στη θέση αυτού του απειλητικού αντιπάλου
έχει συχνά τοποθετηθεί η επιστήμη.<o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 3pt 0cm; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt;">Ο Β.Α. αγγίζει με θάρρος πραγματικές ελλείψεις τού
σύγχρονου πνευματικού βίου, όταν εισηγείται την αξιολόγηση των εκπαιδευτικών,
την ανάπτυξη κριτικής σκέψης ως διδακτικό στόχο, αλλά και όταν παρουσιάζει την
αξιόλογη πρόταση να ανατίθενται στους φοιτητές εργασίες σχετικές με την
κατάρριψη της κινδυνολογικής ρητορείας και των παραγλωσσολογικών μύθων. Ενισχύοντας
τις παραπάνω σκέψεις θα ήθελα να προσθέσω ότι σε αυτό μπορεί να συμβάλει η
διδασκαλία στοιχείων ιστορικής γραμματικής και ιστορίας τού γλωσσικού ζητήματος.
Δύσκολα όμως θα αναπτυχθεί κριτική συνείδηση σε σχέση με τη γλώσσα και τον
πολιτισμό, αν η διδασκαλία τής αρχαίας λογοτεχνίας και ιστορίας δεν γίνεται με
τρόπο που να βοηθεί τους μαθητές να διακρίνουν την αρχαιογνωσία από την
αρχαιολατρία. Αλλά αυτό είναι ζήτημα που αξίζει χωριστή συζήτηση.<o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 3pt 0cm; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt;">Η συζήτηση για τα φωνήεντα και τη νέα Γραμματική
έθεσε ανοιχτά ορισμένα σκληρά ερωτήματα, που αποκάλυψαν συμπτώματα παθολογίας
τής πνευματικής ζωής. Στο βιβλίο του <i style="mso-bidi-font-style: normal;">Ο
πόλεμος των φθόγγων </i>ο Β.Α. επωμίζεται θαρραλέα τον ρόλο που του υπαγόρευσε
η επιστήμη στην οποία αφιέρωσε τις σπουδές του. Αναλύοντας βήμα προς βήμα κάθε
αντίρρηση, ο συγγραφέας δείχνει ξανά την αξία που έχει η άσκηση στοχασμού ως
προϊόν επιμελούς μελέτης σε αντιδιαστολή προς τους εύπεπτους μύθους. Το βιβλίο
αυτό βάλθηκε να αναμετρηθεί με τον νωχελικό οραματισμό που έχει σε πολλές περιπτώσεις
κρατήσει αμβλυμμένη την αντίδραση του κοινού προς τη διάδοση ασύστατων
αντιλήψεων σχετικά με τη γλώσσα. Ακολουθώντας τον δύσκολο δρόμο, ο συγγραφέας
έγραψε αυτό το συναρπαστικό πόνημα για να ταχθεί με το μέρος τής αλήθειας,
γνωρίζοντας ότι, όταν αυτή προηγηθεί, η κατανόηση θα ακολουθήσει.</span></div>
Dr Moshehttp://www.blogger.com/profile/03702767707516427063noreply@blogger.com6tag:blogger.com,1999:blog-1804624990106212351.post-77364751822844242982012-04-05T23:20:00.001+03:002012-04-05T23:20:12.371+03:005th International Conference on Modern Greek Dialects and Linguistic Theory<div class="MsoNormal" style="margin: 3pt 0cm; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 12pt; line-height: 115%;">Στις 20-22 Σεπτεμβρίου 2012
πραγματοποιείται στην όμορφη Γάνδη τού Βελγίου το 5</span><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-GB;">o</span><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 12pt; line-height: 115%;"> Διεθνές Συνέδριο Νεοελληνικών Διαλέκτων
και Γλωσσολογικής Θεωρίας (</span><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-GB;">5th
International Conference on Modern Greek Dialects and Linguistic Theory, </span><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 12pt; line-height: 115%;">συνήθως
συντομογραφείται </span><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-GB;">MGDLT).</span><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 12pt; line-height: 115%;"> Η
ιδέα των αξιοσημείωτων αυτών συνεδρίων ξεκίνησε το 2000 ως πρωτοβουλία των καθηγητών
Αγγελικής Ράλλη, </span><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-GB;">Brian</span><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 12pt; line-height: 115%;">
</span><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-GB;">Joseph</span><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 12pt; line-height: 115%;"> και </span><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-GB;">Mark</span><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 12pt; line-height: 115%;"> </span><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-GB;">Janse</span><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 12pt; line-height: 115%;">, οι οποίοι έχουν σημαντικό έργο στον
τομέα τής διαλεκτολογικής έρευνας. Τα προηγούμενα συνέδρια διεξήχθησαν στην
Πάτρα (2000), στη Μυτιλήνη (2004), στη Λευκωσία (2007) και στη Χίο (2009) και
έχουν αποτελέσει εξαιρετική ευκαιρία για προώθηση των διαλεκτολογικών σπουδών,
συγκεντρώνοντας γλωσσολόγους διαφορετικού θεωρητικού υποβάθρου. Όπως γνωρίζουν
καλά όσοι ασχολούνται με τις διαλέκτους και τα ιδιώματα της Νέας Ελληνικής, η
ποικιλία των φαινομένων που συναντώνται στις διαλέκτους χαρακτηρίζεται από
μεγάλο χρονικό βάθος, συχνά δε η προσεκτική εξέτασή τους δοκιμάζει και κάποτε
εξελέγχει τις υφιστάμενες παραδοχές σχετικά με τη διάρθρωση και τη σύσταση της
Μεσαιωνικής Ελληνικής.</span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 3pt 0cm; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 3pt 0cm; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 12pt; line-height: 115%;">Στο συνέδριο αυτό συμμετέχω με την
ανακοίνωσή μου </span><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-GB;">Criteria</span></i></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 12pt; line-height: 115%;">
</span></i></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-GB;">for</span></i></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 12pt; line-height: 115%;">
</span></i></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-GB;">the</span></i></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 12pt; line-height: 115%;">
</span></i></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-GB;">development</span></i></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 12pt; line-height: 115%;">
</span></i></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-GB;">of</span></i></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 12pt; line-height: 115%;">
</span></i></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-GB;">ancient</span></i></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 12pt; line-height: 115%;"> -υ- </span></i></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-GB;">in</span></i></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 12pt; line-height: 115%;"> </span></i></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-GB;">Modern</span></i></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 12pt; line-height: 115%;"> </span></i></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-GB;">Greek</span></i></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 12pt; line-height: 115%;"> </span></i></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-GB;">dialects</span></i></b><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 12pt; line-height: 115%;"> («Κριτήρια για την εξέλιξη
του αρχαίου -υ- στις νεοελληνικές διαλέκτους»). Παραθέτω στη συνέχεια την
περίληψη της ανακοίνωσης για τους αναγνώστες που θα ενδιαφέρονταν να εμβαθύνουν
περισσότερο σε αυτό το δυσεπίλυτο πρόβλημα.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 3pt 0cm; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 3pt 0cm; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 3pt 0cm; text-align: justify;">
<span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-GB;">Ancient
-</span><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 12pt; line-height: 115%;">υ</span><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-GB;">-, the last vowel that underwent iotacism throughout
the history of Greek, has attracted a lot of attention as a case of complex
representation in Modern Greek dialects. Among dialectologists, there seems to
be no obvious or common way of stating the conditions under which this vowel is
represented as [u] or [ju].</span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 3pt 0cm; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 3pt 0cm; text-align: justify;">
<span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-GB;">The
main point of disagreement refers to whether this development directly retains
the ancient pronunciation of -</span><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 12pt; line-height: 115%;">υ</span><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-GB;">- (sporadically favoured by a so-called Doric zone) or
it constitutes a conditioned sound change (due to the adjacent consonants,
mostly velar or labial). Most of the previous accounts utilise rich dialectic
material and glotto-geographic arguments, in order to uncover the factors
regulating the development. As a result, assumptions have been made either in
favour (Tsopanakis, Setatos, Shipp, Karanastasis) or against (Hatzidakis,
Pernot, Rohlfs, Psycharis) the ancient pronunciation hypothesis.</span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 3pt 0cm; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 3pt 0cm; text-align: justify;">
<span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-GB;">In
this study, we intend to present a set of criteria, relating to linguistic
forces or processes to account for the forms under consideration. In
particular, we argue that a careful analysis of data points to several factors
to be taken into account:<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin: 3pt 0cm 3pt 36pt; mso-list: l0 level1 lfo1; text-align: justify; text-indent: -18pt;">
<span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 12pt; mso-ansi-language: EN-GB; mso-bidi-font-family: "Palatino Linotype"; mso-fareast-font-family: "Palatino Linotype";"><span style="mso-list: Ignore;">1)<span style="font-size-adjust: none; font-stretch: normal; font: 7pt/normal "Times New Roman";">
</span></span></span><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 12pt; mso-ansi-language: EN-GB;">The distribution of
the [ju] variety as a result of glide formation (synizesis).<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin: 3pt 0cm 3pt 36pt; mso-list: l0 level1 lfo1; text-align: justify; text-indent: -18pt;">
<span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 12pt; mso-ansi-language: EN-GB; mso-bidi-font-family: "Palatino Linotype"; mso-fareast-font-family: "Palatino Linotype";"><span style="mso-list: Ignore;">2)<span style="font-size-adjust: none; font-stretch: normal; font: 7pt/normal "Times New Roman";">
</span></span></span><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 12pt; mso-ansi-language: EN-GB;">The influence of -</span><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 12pt;">υ</span><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 12pt; mso-ansi-language: EN-GB;">- on the adjacent consonants.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin: 3pt 0cm 3pt 36pt; mso-list: l0 level1 lfo1; text-align: justify; text-indent: -18pt;">
<span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 12pt; mso-ansi-language: EN-GB; mso-bidi-font-family: "Palatino Linotype"; mso-fareast-font-family: "Palatino Linotype";"><span style="mso-list: Ignore;">3)<span style="font-size-adjust: none; font-stretch: normal; font: 7pt/normal "Times New Roman";">
</span></span></span><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 12pt; mso-ansi-language: EN-GB;">The development of -</span><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 12pt;">υ</span><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 12pt; mso-ansi-language: EN-GB;">- in a context that normally seems not to favour rounding or raising
(i.e. /o/ or /i/ > /u/).<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin: 3pt 0cm 3pt 36pt; mso-list: l0 level1 lfo1; text-align: justify; text-indent: -18pt;">
<span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 12pt; mso-ansi-language: EN-GB; mso-bidi-font-family: "Palatino Linotype"; mso-fareast-font-family: "Palatino Linotype";"><span style="mso-list: Ignore;">4)<span style="font-size-adjust: none; font-stretch: normal; font: 7pt/normal "Times New Roman";">
</span></span></span><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 12pt; mso-ansi-language: EN-GB;">The conditioned change
/i/ > /u/, with the /i/ arising from other vowels (</span><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 12pt;">ι</span><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 12pt; mso-ansi-language: EN-GB;">, </span><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 12pt;">η</span><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 12pt; mso-ansi-language: EN-GB;">, </span><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 12pt;">ει</span><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 12pt; mso-ansi-language: EN-GB;">, not </span><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 12pt;">υ</span><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 12pt; mso-ansi-language: EN-GB;">).<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 3pt 0cm; text-align: justify;">
<span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-GB;">In
this perspective, the whole process is re-examined, clearly showing the need
for a multifaceted tool to account for the complexity of the phenomenon, as
well as illuminate the reasons that have raised so diversified interpretations.</span></div>Dr Moshehttp://www.blogger.com/profile/03702767707516427063noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-1804624990106212351.post-7230196798914663392011-10-10T00:57:00.001+03:002012-02-03T11:20:14.810+02:00Η ορθογραφία τού αντιδανείου<div style="text-align: right;">
<i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt; mso-ansi-language: EN-GB;">How long a time lies in one little word<o:p></o:p></span></i></div>
<div style="text-align: right;">
<span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt; mso-ansi-language: EN-GB;">Shakespeare<i style="mso-bidi-font-style: normal;"><o:p></o:p></i></span></div>
<br />
<div align="right" class="MsoNormal" style="margin: 3pt 0cm; text-align: right;">
<i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt; mso-ansi-language: EN-GB;"></span></i></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 3pt 0cm; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">Η Αγγλίδα κοινωνιογλωσσολόγος </span><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt; mso-ansi-language: EN-GB;">Lesley</span><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;"> </span><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt; mso-ansi-language: EN-GB;">Milroy</span><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">
</span><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">διηγείτο
κάποτε πόσο δύσκολο ήταν να εισχωρήσει σε μια οικογένεια της εργατικής τάξης
στο Μπέλφαστ, με σκοπό να παρατηρήσει κατόπιν τον τρόπο ομιλίας των μελών της.
Ήταν συνηθισμένη τακτική να μένει ο επισκέπτης εντελώς σιωπηλός αρκετή ώρα,
χωρίς να του απευθύνεται ο λόγος και χωρίς ο ίδιος να νιώθει υποχρεωμένος να
εξηγήσει τον λόγο τής επίσκεψής του. Στη συγκεκριμένη κοινότητα ο επισκέπτης ή
και ο γνωστός έπρεπε πρώτα να αναγνωριστούν, τρόπον τινά, προτού τους αποδοθεί
ρόλος τέτοιος που να καθορίζει το είδος τής περαιτέρω επικοινωνίας.<o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 3pt 0cm; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">Τα λεξικά δάνεια που έχουν διαγλωσσική πορεία δεν μπορούν
επίσης να παρακάμψουν αυτά τα αρχικά στάδια της <i style="mso-bidi-font-style: normal;">αναγνώρισης, </i>έστω και αν δεν ακολουθήσουν όλα τον ίδιο δρόμο και
δεν οδηγηθούν στην ίδια κατάληξη, που συχνά είναι η ενσωμάτωση της λέξης και η
κωδικοποίησή της στην αποδέκτρια γλώσσα. Στο προηγούμενο <a href="http://linguarium.blogspot.com/2011/09/blog-post.html">άρθρο</a> μου εξήγησα, όσο
σαφέστερα μπορούσα, ότι το αντιδάνειο, όποια και αν είναι η αρχή και διαδρομή
του, είναι λεξικό δάνειο διαμορφωμένο από προσχώσεις γενεών και γλωσσών που του
άφησαν το αποτύπωμά τους.<o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 3pt 0cm; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">Αυτή η ειδική κατηγορία δανείων περιέχει λέξεις οι οποίες,
παρά την απώτερη προέλευσή τους, διαμορφώθηκαν βαθμηδόν σύμφωνα με τη φωνητική
των ενδιαμέσων σταδίων τους και όχι με βάση την ετυμολογική τους αφετηρία. Το
αντιδάνειο επιστρέφει συχνά τόσο αλλοιωμένο, ώστε συνήθως απαιτούνται
γνώσεις που μόνο ο ιστορικός γλωσσολόγος διαθέτει, προκειμένου να ανιχνευτεί η
αφετηρία, οι δε φυσικοί ομιλητές κατά κανόνα αδυνατούν να το συσχετίσουν με τα
στοιχεία τού λεξιλογίου που οι ίδιοι αναγνωρίζουν ως γηγενή.<o:p></o:p></span></div>
<br />
<div align="center" class="MsoNormal" style="margin: 3pt 0cm; text-align: center;">
<b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">Θεωρητικές αρχές και προϋποθέσεις<o:p></o:p></span></b></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 3pt 0cm; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">Στο σημείο αυτό δεν περιττεύει, νομίζω, μια θεωρητική παρατήρηση.
Τα στοιχεία τού λεξιλογίου είναι οργανωμένα σε λεξικά πεδία, στα οποία η
πρόσβαση είναι τόσο φωνητική όσο και σημασιολογική. Επιπρόσθετα, όπως έχει
δείξει η σύγχρονη γλωσσολογική έρευνα, η αναγνώριση της έντυπης λέξης
επιτυγχάνεται με συνδυασμό πληροφοριών αντλημένων τόσο από το φωνολογικό όσο
και από το ορθογραφικό (νοητικό) λεξικό. (Τις συνέπειες αυτού του γεγονότος
στην ορθογραφία εξετάσαμε με τη συνάδελφο Γ. Κατσούδα στο πρόσφατο άρθρο μας «Ο
ρόλος τής λαϊκής ετυμολογίας στη διδασκαλία τής ορθογραφίας», Θεσσαλονίκη 2011,
<i style="mso-bidi-font-style: normal;">ΜΕΓ </i>31, 351-6). Η ιστορική φύση τής
νεοελληνικής ορθογραφίας επιτρέπει τη συσχέτιση ετυμολογικά συγγενών λέξεων και
αποτελεί, όπως έχω ξαναγράψει, τον άξονα στον οποίο μπορεί να στηριχτεί
οποιαδήποτε αξίωση συνέπειας και προγραμματικής επάρκειας.<o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 3pt 0cm; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">Αν όμως, όπως καταδείχθηκε παραπάνω, τα αντιδάνεια
συνιστούν μια ειδική κατηγορία δανείων, των οποίων η αφετηρία ή κάποιο
ενδιάμεσο στάδιο ήταν (εν προκειμένω) η Ελληνική, τότε η ορθογραφία τους δεν
μπορεί να παραβλέψει το κριτήριο της συσχέτισής τους με στοιχεία τού λεξιλογίου
που οι ομιλητές θεωρούν ήδη γνωστά (Παπαναστασίου 2008: 206). Όταν ένα
αντιδάνειο δεν αναγνωρίζεται ως γηγενές στοιχείο, όπως συμβαίνει επί
παραδείγματι με τα περισσότερα μη προσαρμοσμένα δάνεια, και δεν λειτούργησαν σε
αυτό οι αρχές τής <i style="mso-bidi-font-style: normal;">εικονικότητας</i> [</span><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt; mso-ansi-language: EN-GB;">iconicity</span><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">]
και της <i style="mso-bidi-font-style: normal;">διαφάνειας</i> [</span><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt; mso-ansi-language: EN-GB;">transparency</span><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">]
που θα επέτρεπαν την επανερμηνεία του, η
λογική κατεύθυνση που καθορίζει την ορθογραφία του δεν είναι άλλη από την
απλογράφηση, όπως ισχύει για όλα τα δάνεια.<o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 3pt 0cm; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">Τόσο η ομοιομορφία όσο και η διαφάνεια αποτελούν πλευρές
τής φυσικότητας και επιδρούν στον τρόπο με τον οποίο οι φυσικοί ομιλητές
επιλέγουν να ταξινομήσουν ή να αναγνωρίσουν τα στοιχεία τού λεξιλογίου.
Συνεπώς, ο μόνος τρόπος να ελέγξουμε την εφαρμογή των παραπάνω θεωρητικών αρχών
είναι να εξετάσουμε τη λειτουργία τής συσχέτισης των αντιδανείων με τις λέξεις
τής Ελληνικής που βρίσκονται στην ετυμολογική τους αλυσίδα.<o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 3pt 0cm; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">Θα προσπαθήσω στη συνέχεια να διατυπώσω μερικές
εισηγητικές αρχές, σύμφωνα με τις οποίες θα μπορούσαν να εφαρμοστούν με κάποια
συνέπεια τα γλωσσολογικά πορίσματα που προαναφέρθηκαν. Ο κατατοπισμένος
αναγνώστης και ο ειδικός επιστήμονας θα σκεφτούν πιθανώς παραδείγματα δύσκολα
στην ταξινόμηση, τα οποία φαίνεται να αντιστέκονται στην κατηγοριοποίηση. Έχω,
ωστόσο, την πεποίθηση ότι οποιαδήποτε συστηματική μελέτη τού ζητήματος οφείλει
να εξισορροπήσει συνεκτικά τον βαθύ ιστορικό χαρακτήρα τής νεοελληνικής
ορθογραφίας με τις αρχές τής <i style="mso-bidi-font-style: normal;">αναγνώρισης</i>,
της <i style="mso-bidi-font-style: normal;">ομοιομορφίας</i> και της <i style="mso-bidi-font-style: normal;">απλογράφησης</i>.<o:p></o:p></span></div>
<br />
<div align="center" class="MsoNormal" style="margin: 3pt 0cm; text-align: center;">
<b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">Ταξινόμηση και κριτήρια<o:p></o:p></span></b></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 3pt 0cm; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">Τα περισσότερα αντιδάνεια δεν παρουσιάζουν προβλήματα
ορθογραφίας, καθώς η απόδοσή τους είναι ως επί το πλείστον φωνημική (π.χ. <i style="mso-bidi-font-style: normal;">βάρκα, γουλί, ετόλ, ζαμπόν, καρέκλα, λάμπα,
μαντολίνο, μπάνιο, πιάτσα, ταλέντο </i>κτλ.). Υπάρχουν ωστόσο περιπτώσεις στις
οποίες η γραφή δεν είναι τόσο αυτονόητη. Με βάση τις θεωρητικές προϋποθέσεις
τής προηγούμενης ενότητας, η ορθογραφική απόδοση των αντιδανείων θα μπορούσε να
ενταχθεί στις εξής κατηγορίες:<o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 3pt 0cm; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">[Το σύμβολο << δηλώνει ότι παραλείπονται ενδιάμεσα
στάδια στην ετυμολογική αλυσίδα. Επίσης δεν σημειώνονται οι σημασιολογικές
αλλαγές που έχουν μεσολαβήσει].<o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 3pt 0cm; text-align: justify;">
<b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">1.</span></b><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;"><span style="mso-tab-count: 1;"> </span>Τα απροσάρμοστα αντιδάνεια
απλογραφούνται.<o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 3pt 0cm; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">Η ακλισία, που υποδηλώνει μη συμμόρφωση προς το
μορφολογικό σύστημα της Ελληνικής, σημαίνει στην πλειονότητα των περιπτώσεων
ότι η λέξη δεν αναγνωρίστηκε ως ελληνικής αρχής. Οι λέξεις αυτές μπορούν να
γραφτούν με τον απλούστερο τρόπο, όπως συμβαίνει και με τα υπόλοιπα δάνεια.<o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 3pt 0cm; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;"><span style="mso-tab-count: 1;"> </span><b style="mso-bidi-font-weight: normal;">Παραδείγματα:<o:p></o:p></b></span></div>
<i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">βίρα </span></i><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">< βενετ. <em>vira</em> <<
αρχ. <i style="mso-bidi-font-style: normal;">γῦρος<o:p></o:p></i></span><br />
<i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">γκριφόν </span></i><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">< γαλλ. <em>griffon</em> << αρχ.
<i style="mso-bidi-font-style: normal;">γρύψ, -πός<o:p></o:p></i></span><br />
<i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">εστέτ </span></i><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">< γαλλ. <em>esth<span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-GB; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin;">è</span><span lang="EN-GB" style="mso-ansi-language: EN-GB;"><span style="font-family: Calibri;">te</span></span></em><span style="font-family: Times New Roman; font-size: small;"> <<</span> αρχ.
<i style="mso-bidi-font-style: normal;">αἰσθητικός<o:p></o:p></i></span><br />
<i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">κολάζ </span></i><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">< γαλλ. <em>collage</em> << αρχ.
<i style="mso-bidi-font-style: normal;">κόλλα<o:p></o:p></i></span><br />
<i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">κολάν </span></i><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">< γαλλ. <em>collant</em> << αρχ.
<i style="mso-bidi-font-style: normal;">κόλλα<o:p></o:p></i></span><br />
<i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">κομεντί </span></i><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">< γαλλ. <em>com<span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-GB; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin;">édie</span></em> << αρχ.
<i style="mso-bidi-font-style: normal;">κωμῳδία<o:p></o:p></i></span><br />
<i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">μπαλαντέρ </span></i><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">< γαλλ. <em>baladeur</em> << αρχ.
<i style="mso-bidi-font-style: normal;">βαλλίζω<o:p></o:p></i></span><br />
<i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">μπουτίκ </span></i><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">< γαλλ. <em>boutique</em> << αρχ.
<i style="mso-bidi-font-style: normal;">ἀποθήκη<o:p></o:p></i></span><br />
<i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">μπριγιάν </span></i><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">< γαλλ. <em>brillant</em> << ελνστ.
<i style="mso-bidi-font-style: normal;">βήρυλλος<o:p></o:p></i></span><br />
<i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">σπιράλ </span></i><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">< γαλλ. <em>spiral</em> << αρχ.
<i style="mso-bidi-font-style: normal;">σπεῖρα<o:p></o:p></i></span><br />
<i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">φαντεζί </span></i><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">< γαλλ. <em>fantaisie</em> </span><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt; mso-ansi-language: EN-GB;"><< </span><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">αρχ.
<i style="mso-bidi-font-style: normal;">φαντασία<o:p></o:p></i></span><br />
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 3pt 0cm; text-align: justify;">
<b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">Εξαιρέσεις: </span></b><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">π.χ. <i style="mso-bidi-font-style: normal;">οξυζενέ </i>(μεταφορά ελληνογενούς
νεολογισμού), <i style="mso-bidi-font-style: normal;">συνθεσάιζερ </i>(βλ.
κριτήριο 3β).<o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 3pt 0cm 3pt 36pt; text-align: justify; text-indent: -36pt;">
<b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">2.</span></b><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;"><span style="mso-tab-count: 1;"> </span>Τα προσαρμοσμένα αντιδάνεια
απλογραφούνται, όταν η συσχέτισή τους με την απώτερη ελληνική αρχή δεν είναι
αισθητή στους ομιλητές. Πρόκειται για την πολυπληθέστερη ομάδα λέξεων.<o:p></o:p></span></div>
<br />
<div style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">Εφόσον οι συνθήκες υπό τις οποίες διαμορφώθηκε το
αντιδάνειο αντανακλούν κατά το πλείστον τη φωνητική ιστορία των ενδιαμέσων
σταδίων και κατ’ εξοχήν της γλώσσας εισόδου, σπανίως οι ομιλητές είναι σε θέση
να αναγνωρίσουν τον επισκέπτη, δηλ. να προσδιορίσουν την ελληνική προέλευση και
να συσχετίσουν τη λέξη με συγγενείς όρους. Τα εν λόγω αντιδάνεια μοιάζουν
απομονωμένα στη συνείδηση των ομιλητών, διότι δεν εντάσσονται στα λεξικά πεδία
των ομορρίζων τους. Συχνά το μόνο που μοιράζονται με την ελληνική λέξη από την
οποία προέρχονται είναι ορισμένα φωνήματα που συνέβη να μην επηρεαστούν από την
πολυδαίδαλη γλωσσική διαδρομή ή που φαίνονται παρόμοια, ενώ στην πραγματικότητα
απηχούν την ιστορική φωνολογία των ενδιάμεσων γλωσσών. Οι λέξεις αυτές μπορούν
να γραφτούν με τον απλούστερο τρόπο, όπως συμβαίνει και με τα υπόλοιπα δάνεια.<o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 3pt 0cm; text-align: justify; text-indent: 36pt;">
<b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">Παραδείγματα:<o:p></o:p></span></b></div>
<i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">γκάμα </span></i><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">< ιταλ. <em>gamma</em> < αρχ. <i style="mso-bidi-font-style: normal;">γάμμα<o:p></o:p></i></span><br />
<i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">γόμα </span></i><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">< ιταλ. <em>gomma</em> << αρχ.
<i style="mso-bidi-font-style: normal;">κόμμι<o:p></o:p></i></span><br />
<i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">γρέγος </span></i><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">< βενετ. <em>grego</em> << αρχ.
<i style="mso-bidi-font-style: normal;">Γραικός<o:p></o:p></i></span><br />
<i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">κανάτα </span></i><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">(μεσν.) < μεσν.
λατ. <em>cannata</em> << αρχ. <i style="mso-bidi-font-style: normal;">κάννη </i>(ομοίως όσα
τελικώς ανάγονται στην ίδια αρχ. λέξη: <i style="mso-bidi-font-style: normal;">κανέλα,
κανελόνι, κανόνι, κάνουλα</i>)<o:p></o:p></span><br />
<i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">καρότο </span></i><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">< ιταλ. <em>carota</em> << ελνστ.
<i style="mso-bidi-font-style: normal;">καρωτόν<o:p></o:p></i></span><br />
<i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">μελόντικα </span></i><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">< ιταλ. <em>melodica</em> << ελνστ.
<i style="mso-bidi-font-style: normal;">μελῳδικός<o:p></o:p></i></span><br />
<i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">μπαλάντα </span></i><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">< προβηγκ. <em>balada</em> <<
αρχ. <i style="mso-bidi-font-style: normal;">βαλλίζω </i>(ομοίως όσα τελικώς
ανάγονται στην ίδια αρχ. λέξη: <i style="mso-bidi-font-style: normal;">μπαλαρίνα,
μπαλέτο, μπάλος</i>)<o:p></o:p></span><br />
<i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">μπριλάντι </span></i><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">< ιταλ. <em>brillante</em> << ελνστ.
<i style="mso-bidi-font-style: normal;">βήρυλλος<o:p></o:p></i></span><br />
<i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">παλάγκο </span></i><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">< ιταλ. <em>palanco</em> << αρχ.
<i style="mso-bidi-font-style: normal;">φάλαγξ, -γγος</i></span><br />
<span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;"><o:p><em>πιλότος </em>< βενετ. <em>piloto < </em>μεσν. <em>*πηδώτης</em></o:p></span><br />
<i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">στιφάδο </span></i><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">< βενετ. <em>stufado</em> <<
αρχ. <i style="mso-bidi-font-style: normal;">τῦφος<o:p></o:p></i></span><br />
<i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">τζίρος </span></i><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">< ιταλ. <em>giro</em> << ελνστ.
<i style="mso-bidi-font-style: normal;">γῦρος<o:p></o:p></i></span><br />
<i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">τσιρότο </span></i><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">< ιταλ. <em>cerotto</em> << ελνστ.
<i style="mso-bidi-font-style: normal;">κηρωτόν<o:p></o:p></i></span><br />
<i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">-έσα </span></i><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">(μεσν. παραγωγικό
τέρμα) < ιταλ. <i style="mso-bidi-font-style: normal;">-</i></span><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt; mso-ansi-language: EN-GB;">essa</span></i><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;"> </span></i><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;"><< αρχ. <i style="mso-bidi-font-style: normal;">-ισσα<o:p></o:p></i></span><br />
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 3pt 0cm 3pt 36pt; text-align: justify; text-indent: -36pt;">
<b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">3.<span style="mso-tab-count: 1;"> </span></span></b><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">Η ετυμολογική γραφή μπορεί να προτιμηθεί, όταν
υπάρχει ευδιάκριτη συσχέτιση του αντιδανείου με την ελληνική λέξη στην οποία
ανάγεται ή με όρους τής ετυμολογικής της οικογένειας, καθώς και όταν ο
σχηματισμός και η ιστορία τού αντιδανείου μετά την εκ νέου είσοδο στην Ελληνική
καθιστούν την αναγνώριση προφανή. Στη μικρότερη αυτή ομάδα μπορούν να
συγκαταλεχθούν ορισμένα αντιδάνεια υπό τις εξής προϋποθέσεις:<o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 3pt 0cm; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">α)<span style="mso-tab-count: 1;"> </span>Η ιστορική
γραφή υπάρχει ήδη στην ετυμολογική αλυσίδα, έχοντας έτσι μακρά ιστορία, που
αποδεικνύει πρώιμη συνταύτιση με το υπόλοιπο λεξιλόγιο.<o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 3pt 0cm; text-align: justify;">
<b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;"><span style="mso-tab-count: 1;"> </span>Παραδείγματα:<o:p></o:p></span></b></div>
<i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">κορώνα </span></i><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">(μεσν.) < ιταλ. <em>corona</em> <<
αρχ. <i style="mso-bidi-font-style: normal;">κορώνη<o:p></o:p></i></span><br />
<i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">σκευρώνω </span></i><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">(μεσν.) < <i style="mso-bidi-font-style: normal;">σκευρίον </i>< μεσν. λατ. <em>sceurum</em> << αρχ. <i style="mso-bidi-font-style: normal;">σκεῦος<o:p></o:p></i></span><br />
<i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">στρίγγλα </span></i><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">(μεσν.) <
υστερολατ. <em>*strigula</em> << αιτ. <i style="mso-bidi-font-style: normal;">στρίγγα </i>του
ελνστ. <i style="mso-bidi-font-style: normal;">*στρίγξ, -γγός<o:p></o:p></i></span><br />
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 3pt 0cm; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">β)<span style="mso-tab-count: 1;"> </span>Η
συσχέτιση με ελληνικά ομόρριζα είναι ισχυρή είτε στο φωνητικό είτε στο
σημασιολογικό γλωσσικό επίπεδο.<o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 3pt 0cm; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;"><span style="mso-tab-count: 1;"> </span><b style="mso-bidi-font-weight: normal;">Παραδείγματα:<o:p></o:p></b></span></div>
<i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">γρύλος </span></i><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">«τριζόνι» < ιταλ.
<em>grillo </em><< αρχ. <i style="mso-bidi-font-style: normal;">γρῦλος / γρύλλος<o:p></o:p></i></span><br />
<i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">ρυζότο </span></i><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">< ιταλ. <em>risotto</em> <<
ελνστ. <i style="mso-bidi-font-style: normal;">ὄρυζα<o:p></o:p></i></span><br />
<i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">σμυρίγλι </span></i><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">< ιταλ. <em>smeriglio</em> <<
ελνστ. <i style="mso-bidi-font-style: normal;">σμυρίς, -ίδος<o:p></o:p></i></span><br />
<i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">συνθεσάιζερ </span></i><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">< αγγλ. <em>synthesiser</em> <<
αρχ. <i style="mso-bidi-font-style: normal;">σύνθεσις<o:p></o:p></i></span><br />
<i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">φυντάνι </span></i><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">< τουρκ. <em>f<span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-GB; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin;">ıdan</span></em> <<
μεσν. <i style="mso-bidi-font-style: normal;">φυτόν<o:p></o:p></i></span><br />
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 3pt 0cm; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">γ)<span style="mso-tab-count: 1;"> </span>Το
αντιδάνειο είναι λόγιος όρος ή σχηματίστηκε με λόγιο πρότυπο.<o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 3pt 0cm; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;"><span style="mso-tab-count: 1;"> </span><b style="mso-bidi-font-weight: normal;">Παραδείγματα:<o:p></o:p></b></span></div>
<i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">γραικύλος </span></i><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">< λατ. <em>graeculus</em> <<
αρχ. <i style="mso-bidi-font-style: normal;">Γραικός<o:p></o:p></i></span><br />
<i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">ελιξήριο </span></i><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">< γαλλ. <span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-GB; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin;"><em>élixir</em></span> <<
ελνστ. <i style="mso-bidi-font-style: normal;">ξηρίον<o:p></o:p></i></span><br />
<i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">εξωτικός </span></i><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">< λατ. <em>exoticus</em> <<
ελνστ. <i style="mso-bidi-font-style: normal;">ἐξωτικός<o:p></o:p></i></span><br />
<i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">μωσαϊκό </span></i><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">< ιταλ. <em>mosaico</em> <<
αρχ. <i style="mso-bidi-font-style: normal;">Μοῦσα / Μῶσα </i>(δωρ., πβ. μεσν. <i style="mso-bidi-font-style: normal;">μωσαΐζω </i>«κοσμώ με μωσαϊκό»)<o:p></o:p></span><br />
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 3pt 0cm; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">δ)<span style="mso-tab-count: 1;"> </span>Σε λίγες
περιπτώσεις διττογραφιών η ετυμολογική γραφή θα μπορούσε να διατηρηθεί ή να
ενισχυθεί, προκειμένου να εφαρμοστεί η αρχή τής ομοιομορφίας ή να μην
επιβαρυνθεί τυχόν ομογραφία.<o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 3pt 0cm; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;"><span style="mso-tab-count: 1;"> </span><b style="mso-bidi-font-weight: normal;">Παραδείγματα:<o:p></o:p></b></span></div>
<i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">γαρύφαλλο </span></i><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">< μεσν. <i style="mso-bidi-font-style: normal;">γαρόφαλ(λ)ον / γαρούφαλ(λ)ο / γαρυόφαλ(λ)ο </i><
παλ. ιταλ. και γαλλ. τύποι (π.χ. <em>garofalo</em>) << ελνστ. <i style="mso-bidi-font-style: normal;">καρυόφυλλον<o:p></o:p></i></span><br />
<i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">τόννος </span></i><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">«είδος ψαριού» <
υστερολατ. <em>tunnu(m)</em> << αρχ. <i style="mso-bidi-font-style: normal;">θύννος </i>(προκειμένου
να μη συγχέεται με τα ομώνυμα <i style="mso-bidi-font-style: normal;">τόνος </i>«τονικό
σημείο» και <i style="mso-bidi-font-style: normal;">τόνος </i>«μονάδα βάρους»)<o:p></o:p></span><br />
<i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">τσιγγούνης </span></i><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">< τουρκ. <span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-GB; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin;"><em>çingene</em></span> < μεσν.
<i style="mso-bidi-font-style: normal;">Τσιγγάνος<o:p></o:p></i></span><br />
<br />
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 3pt 0cm; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">Με αυτές τις λίγες κατευθυντήριες γραμμές καταβλήθηκε
προσπάθεια να εξεταστεί το ζήτημα της ορθογραφίας των αντιδανείων συνολικά και
όσο το δυνατόν συστηματικότερα. Αν και πιθανώς μερικές περιπτώσεις θα μπορούσαν
να αντιμετωπιστούν διαφορετικά, έχω τη γνώμη ότι η ταξινόμηση των κατηγοριών
παρουσιάζει τις γλωσσολογικές αρχές με τρόπο λογικά εφαρμόσιμο. Στην
πραγματικότητα, η ποικίλη σύσταση του νεοελληνικού λεξιλογίου και αυτή καθ’
αυτήν η ανόμοια διαδρομή των αντιδανείων φέρνουν στον νου χαλκογραφία εποχής
που τείνει να αντιστέκεται σε κάθε εισήγηση, βρίσκοντας σε αυτήν ισχυρά
αντίβαρα. Όπως σοφά λέει μια παλιά ασκεναζίτικη παροιμία, </span><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt; mso-ansi-language: EN-GB;">oyf</span></i><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;"> </span></i><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt; mso-ansi-language: EN-GB;">itlekhn</span></i><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;"> </span></i><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt; mso-ansi-language: EN-GB;">terets</span></i><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;"> </span></i><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt; mso-ansi-language: EN-GB;">ken</span></i><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;"> </span></i><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt; mso-ansi-language: EN-GB;">men</span></i><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;"> </span></i><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt; mso-ansi-language: EN-GB;">gefinen</span></i><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;"> </span></i><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt; mso-ansi-language: EN-GB;">a</span></i><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;"> </span></i><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt; mso-ansi-language: EN-GB;">naye</span></i><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;"> </span></i><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt; mso-ansi-language: EN-GB;">kashye</span></i><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">, </span></i><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">δηλ. θα υπάρχει πάντα μια καινούργια ερώτηση για κάθε
απάντηση.<o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 3pt 0cm; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 3pt 0cm; text-align: justify;">
<b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">Βιβλιογραφικές
αναφορές<o:p></o:p></span></b></div>
<span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">Αναστασιάδη-Συμεωνίδη Α., 1985: «Πώς ορίζεται το
αντιδάνειο;». <i style="mso-bidi-font-style: normal;">ΜΕΓ </i>6<i style="mso-bidi-font-style: normal;">, </i>Θεσσαλονίκη, σ. 261-8<o:p></o:p></span><br />
<span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">Βασμανόλη Ε., 2001: <i style="mso-bidi-font-style: normal;">Οι
αντιδάνειες λέξεις στη Νέα Ελληνική. </i>Αθήνα (αδημοσίευτη διδ. διατριβή)<o:p></o:p></span><br />
<span lang="DE" style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt; mso-ansi-language: DE;">Dieterich K., 1901: «Zu
den romanischen Lehnwörter im Neugriechischen». <i style="mso-bidi-font-style: normal;">Byzantinische Zeitschrift </i>10, </span><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">σ</span><span lang="DE" style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt; mso-ansi-language: DE;">. 587-96</span><br />
<span lang="DE" style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt; mso-ansi-language: DE;">Ιορδανίδου Α., 2009: <em>Το ταξίδι των λέξεων. </em>Αθήνα: Άσπρη Λέξη</span><br />
<span lang="DE" style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt; mso-ansi-language: DE;">Maidhof A., 1931: <i style="mso-bidi-font-style: normal;">Neugriechische Rückwanderer aus den
romanischen Sprachen. </i>Athen</span><span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;"><o:p></o:p></span><br />
<span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">Παπαναστασίου Γ., 2008: <i style="mso-bidi-font-style: normal;">Νεοελληνική ορθογραφία. </i>Θεσσαλονίκη. ΙΝΣ<o:p></o:p></span><br />
<span style="font-family: "Palatino Linotype"; font-size: 11pt;">Ράλλη Α., 2005: <i style="mso-bidi-font-style: normal;">Μορφολογία.
</i>Αθήνα: Πατάκης</span>Dr Moshehttp://www.blogger.com/profile/03702767707516427063noreply@blogger.com12tag:blogger.com,1999:blog-1804624990106212351.post-6204997384790196402011-09-21T18:02:00.001+03:002011-09-28T10:01:47.919+03:00Η προσωπογραφία τού αντιδανείου<div style="text-align: right;">
<i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt; mso-ansi-language: EN-GB;">Verba pereunt et imputantur<o:p></o:p></span></i></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 3pt 0cm; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt;">Παρατηρώντας πριν από λίγους μήνες στο κάστρο </span><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt; mso-ansi-language: EN-GB;">Sch</span><span style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt;">ö</span><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt; mso-ansi-language: EN-GB;">nbrunn</span><span style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt;"> της Βιέννης τις όμορφες άμαξες από τον καιρό τής Μαρίας Θηρεσίας, αναρωτιόμουν πώς εξηγούσαν οι άνθρωποι της εποχής την οπτική ψευδαίσθηση που συχνά προκαλεί η κίνηση του ακτινωτού τροχού: όταν στρέφεται γρήγορα, οι ακτίνες του φαίνονται να γυρίζουν αντίστροφα.<o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 3pt 0cm; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt;">Η ψευδαίσθηση της λέξης που επιστρέφει στην αφετηρία της ασκεί στο κοινό τη γοητεία που ανέκαθεν συνδεόταν με τις περιπέτειες ενός ταξιδιώτη, ο οποίος γυρίζει πίσω αλλαγμένος, αφού πολλών λαών <i style="mso-bidi-font-style: normal;">ἴδεν ἄστεα καὶ νόον ἔγνω</i>. Τέτοιες πολυταξιδεμένες λέξεις, κρίκοι αλυσίδας που μοιάζει να ανοίγει και να κλείνει με την ίδια γλώσσα, προκάλεσαν στους ιστορικούς γλωσσολόγους ισχυρή την εικόνα τής επιστροφής μετά από μακρά περιπλάνηση. Ως αποτέλεσμα, στις πρώτες μελέτες ελληνικού ενδιαφέροντος συναντούμε τους (γερμανικούς) όρους </span><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt; mso-ansi-language: EN-GB;">R</span></i><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt;">ü</span></i><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt; mso-ansi-language: EN-GB;">ckwanderer</span></i><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt;">, </span></i><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt; mso-ansi-language: EN-GB;">Zur</span></i><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt;">ü</span></i><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt; mso-ansi-language: EN-GB;">ckwanderer</span></i><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt;">, </span></i><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt; mso-ansi-language: EN-GB;">R</span></i><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt;">ü</span></i><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt; mso-ansi-language: EN-GB;">ckwanderungen</span></i><span style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt;"> (Τριανταφυλλίδης 1905, </span><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt; mso-ansi-language: EN-GB;">Maidhof</span><span style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt;"> 1920 και 1931), πράγμα που αντανακλάται επίσης στον αγγλικό όρο </span><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt; mso-ansi-language: EN-GB;">reborrowing</span></i><span style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt;">, καθώς και στον ελληνικό <i style="mso-bidi-font-style: normal;">αντιδάνειο</i>.</span></div>
<br />
<div align="center" class="MsoNormal" style="margin: 3pt 0cm 3pt 54pt; mso-list: l0 level1 lfo1; text-align: center; text-indent: -18pt;">
<b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt; mso-bidi-font-family: "Palatino Linotype"; mso-fareast-font-family: "Palatino Linotype";"><span style="mso-list: Ignore;"><span style="font-size-adjust: none; font-stretch: normal; font: 7pt/normal "Times New Roman";"> </span></span></span></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt;">Αντιδάνεια: Ταξιδεύτρες λέξεις<o:p></o:p></span></b></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 3pt 0cm; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt;">Η κίνηση αυτή του αντιδανείου προξενεί την ισχυρή ψευδαίσθηση της λέξης που επιστρέφει, ενώ στην πραγματικότητα προχωρεί προς τα εμπρός. Αντί να παρομοιάσουμε τη διαδικασία με κλειστή αλυσίδα, θα πλησιάσουμε περισσότερο στην αλήθεια βλέποντάς την σαν επιβάτη που, μετά από μεγάλο ταξίδι, επιστρέφει σε έναν από τους προηγούμενους σταθμούς του και κατεβαίνει εκεί ― αλλαγμένος ο ίδιος, όπως και το περιβάλλον του. Δεν είναι παράξενο ότι στη γαλλική κυρίως βιβλιογραφία τα αντιδάνεια αποκαλούνται συχνά ταξιδεύτρες λέξεις (</span><em><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt; mso-ansi-language: EN-GB;">mots</span><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt;"> </span><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt; mso-ansi-language: EN-GB;">voyageurs</span></em><span style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt;">).<o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 3pt 0cm; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt;">Τα ταξίδια αυτά δεν έχουν συγκεκριμένο αριθμό σταθμών ούτε καθορισμένο τέρμα. Αποτελούν σειρά δανείων, περισσότερο ή λιγότερο χρωματισμένων από κάθε ενδιάμεσο σταθμό, την οποία ο γλωσσολόγος συνενώνει αναδεικνύοντας τη συνέχεια των επεισοδίων στην ιστορία τής λέξεως. Οι παρατηρήσεις αυτές βοηθούν να διαλύσουμε την εσφαλμένη εντύπωση ότι τα αντιδάνεια <i style="mso-bidi-font-style: normal;">ανήκουν </i>σε ορισμένη γλώσσα </span><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt; mso-ansi-language: EN-GB;">par</span><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt;"> </span><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt; mso-ansi-language: EN-GB;">droit</span><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt;"> </span><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt; mso-ansi-language: EN-GB;">de</span><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt;"> </span><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt; mso-ansi-language: EN-GB;">naissance</span><span style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt;">. Η λέξη αναπτύσσεται ξεχωριστά σε κάθε αποδέκτρια γλώσσα, σχηματίζοντας νέα λεξικά και σημασιολογικά δίκτυα. Ως εκ τούτου, το αντιδάνειο είναι ουσιαστικά ένα ακόμη είδος <i style="mso-bidi-font-style: normal;">λεξικού</i> <i style="mso-bidi-font-style: normal;">δανείου</i> και όχι φυλή τής Διασποράς που παλιννοστεί, έχοντας προηγουμένως περιπλανηθεί αλλού.<o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 3pt 0cm; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt;">Η παρακολούθηση της περιπλάνησης των αντιδανείων γοητεύει τον μελετητή και αυξάνει την εκτίμηση του ομιλητή για τη ζωντάνια τής επικοινωνίας. Δεν μπορεί κανείς παρά να θαυμάσει τη γλωσσική συναλλαγή των λαών, των ταξιδιωτών, των τεχνιτών και των πραγμάτων, η οποία μετέτρεψε αρχαίους τεχνικούς όρους όπως π.χ. ο <i style="mso-bidi-font-style: normal;">τῦφος </i>σε νόμισμα επικοινωνίας, από το οποίο προέκυψαν ―με τη μεσολάβηση διαφόρων γλωσσών― το <i style="mso-bidi-font-style: normal;">στιφάδο, </i>η <i style="mso-bidi-font-style: normal;">στόφα </i>και η <i style="mso-bidi-font-style: normal;">σόμπα. </i>Ποικίλες σημασιολογικές αλλαγές στον χώρο τής Μεσογείου απέφεραν από το αρχ. <i style="mso-bidi-font-style: normal;">χαλῶ </i>―με τη μεσολάβηση Ιταλών και Ενετών― αλιευτικούς όρους όπως οι λ. <i style="mso-bidi-font-style: normal;">καλάρω </i>και <i style="mso-bidi-font-style: normal;">καλούμπα, </i>ενώ από το αρχ. <i style="mso-bidi-font-style: normal;">γῦρος </i>τα σύγχρονα <i style="mso-bidi-font-style: normal;">τζίρος </i>και <i style="mso-bidi-font-style: normal;">βίρα </i>(<i style="mso-bidi-font-style: normal;">τις άγκυρες, </i>ως ναυτικό πρόσταγμα). Ελάχιστοι μη ειδικοί είναι σε θέση να ενώσουν τη γραμμή που συνέδεσε δύο κατηργημένες πια μονάδες, την αρχ. <i style="mso-bidi-font-style: normal;">δραχμή </i>και το μεσν. <i style="mso-bidi-font-style: normal;">δράμι, </i>με τη μεσολάβηση της Τουρκικής και της Αραβικής.<o:p></o:p></span></div>
<div style="text-align: justify;">
<br />
<span style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt;">Αυτή η διαπιστωμένη κίνηση, που χαρακτηρίζει την επαφή των γλωσσών, συνιστά αυτοδικαίως και απόδειξη της ευρωστίας τους. Η μελέτη των αντιδανείων, αν πρόκειται να προσφέρει επιστημονικά τεκμηριωμένο όφελος, δεν αποσκοπεί στο να αναγάγει ακόμη μία λέξη στην αφετηρία της, αλλά κυρίως να καταδείξει με ποιον τρόπο τοκίστηκε το αρχικό κεφάλαιο και του δόθηκε καινούργια πνοή και ζωή.<o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 3pt 0cm; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt;">Στο μελέτημά μου αυτό επιχειρώ να εξετάσω δύο πτυχές τής γοητευτικής προσωπογραφίας των αντιδανείων τής Ελληνικής: α) πώς ορίζονται, β) πώς ορθογραφούνται.<o:p></o:p></span></div>
<br />
<div align="center" class="MsoNormal" style="margin: 3pt 0cm; text-align: center;">
<b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt;">Πώς ορίζεται το αντιδάνειο<o:p></o:p></span></b></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 3pt 0cm; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt;">Ανεξάρτητα από όποια αυθόρμητη εντύπωση σχηματίζει ο μέσος ομιλητής για τις λέξεις και πέρα από τον αυθυπονόητο ενθουσιασμό που προκαλεί η αίσθηση βάθους τής ετυμολογικής αρχής, ο γλωσσολόγος χρειάζεται να λάβει υπ’ όψιν του δύο καίριες προϋποθέσεις:<o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 3pt 0cm; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt;">Πρώτον, ότι ο αντιδανεισμός αφορά σε συνεχή αλυσίδα και όχι σε νεόπλαστους σχηματισμούς. Συνεπώς, τα αντιδάνεια δεν πρέπει να συγχέονται με τα <i style="mso-bidi-font-style: normal;">νεοκλασικά σύνθετα </i>(Ράλλη 2005) και ειδικότερα με τους <i style="mso-bidi-font-style: normal;">ελληνογενείς ξένους όρους, </i>δηλ. λέξεις που πλάστηκαν σε ξένες γλώσσες από ελληνικά συστατικά στοιχεία (π.χ. <i style="mso-bidi-font-style: normal;">ηλεκτρισμός, βιολογία, όζον</i>). Επιπλέον, δεν είναι αντιδάνεια λέξεις που αποτελούν αναβιωμένα αρχαία στοιχεία (προϊόντα λόγιου αναδανεισμού), τα οποία επανήλθαν σε χρήση μετά από απουσία αιώνων, για να αποδώσουν ξένους όρους ή να δηλώσουν εξ ολοκλήρου νέα αντικείμενα αναφοράς (π.χ. <i style="mso-bidi-font-style: normal;">ανατομία, αεροπόρος, εφημερίδα</i>). Με μία φράση, τα αντιδάνεια δεν είναι νεολογισμοί.<o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 3pt 0cm; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt;">Δεύτερον, ότι ο αντιδανεισμός αποτελεί σύστημα ταξινομήσεως λεξικών δανείων με βάση τη <i style="mso-bidi-font-style: normal;">μορφή, </i>όχι τη <i style="mso-bidi-font-style: normal;">σημασία </i>(Αναστασιάδη-Συμεωνίδη 1985, Βασμανόλη 2001). Εφόσον είναι βεβαιωμένο ότι μια λέξη έχει διατρέξει τη διαδρομή και επανέρχεται σε έναν από τους προηγούμενους σταθμούς της χωρίς να έχει μεσολαβήσει νεολογισμός, η σημασιολογική απόσταση δεν επηρεάζει την ένταξή της στην εν λόγω κατηγορία. Αυτό ισχύει ανεξαρτήτως του αν πρόκειται για δάνειο προσαρμοσμένο / μη προσαρμοσμένο (δηλ. ενταγμένο στο σύστημα της αποδέκτριας γλώσσας) ή κωδικοποιημένο / μη κωδικοποιημένο (δηλ. ενσωματωμένο στη γλωσσική νόρμα).<o:p></o:p></span></div>
<div style="text-align: justify;">
<br />
<span style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt;">Στην πραγματικότητα, όπως καλά γνωρίζουν όσοι ασχολούνται με την ετυμολογία, η αλλαγή σημασίας αποτελεί συνήθως τον κανόνα κυκλοφορίας τού αντιδανείου. Μόνο η γνώση των ειδικών πραγματολογικών και συμφραστικών συνθηκών μπορεί να εξηγήσει τη σημασιολογική πορεία που οδήγησε το αρχ. <i style="mso-bidi-font-style: normal;">κόλαφος </i>στο ν.ελλ. αντιδάνειο <i style="mso-bidi-font-style: normal;">κουπόνι, </i>το αρχ. <i style="mso-bidi-font-style: normal;">παραβολή </i>στο ν.ελλ. <i style="mso-bidi-font-style: normal;">παλάβρα </i>ή το αρχ. <i style="mso-bidi-font-style: normal;">κρίκος </i>στο ν.ελλ. <i style="mso-bidi-font-style: normal;">τσίρκο. </i>Η μεσολάβηση διαφορετικών γλωσσικών συστημάτων εισάγει τη λέξη σε νέα δίκτυα παραδειγματικών και συνταγματικών σχέσεων, με αποτέλεσμα οι κρίκοι τής αλυσίδας να σχηματίζονται ανόμοιοι.<o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 3pt 0cm; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt;">Όταν οι δύο αυτές προϋποθέσεις δεν πληρούνται ή δεν έχουν αποσαφηνιστεί οι λεπτομέρειές τους, είναι δυνατόν να παρατηρηθεί κάποιας μορφής σύγχυση ως προς το τι χαρακτηρίζεται αντιδάνειο. Εξετάστε δύο παραδείγματα:<o:p></o:p></span></div>
<div style="text-align: justify;">
<br />
<span style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt;">Η λ. <i style="mso-bidi-font-style: normal;">φαντομάς </i>στη σημασία «ασύλληπτος κακοποιός» χαρακτηρίζεται μερικές φορές αντιδάνειο (π.χ. Ιορδανίδου 2009). Αν όμως προσέξουμε καλύτερα το χρονικό τού σχηματισμού της, θα διαπιστώσουμε ότι έχει μεσολαβήσει νεολογισμός. Το 1911 οι συγγραφείς </span><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt; mso-ansi-language: EN-GB;">M</span><span style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt;">. </span><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt; mso-ansi-language: EN-GB;">Allain</span><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt;"> </span><span style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt;">και </span><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt; mso-ansi-language: EN-GB;">P</span><span style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt;">. </span><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt; mso-ansi-language: EN-GB;">Souvestre</span><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt;"> </span><span style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt;">έπλασαν το όνομα </span><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt; mso-ansi-language: EN-GB;">Fant</span></i><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt;">ô</span></i><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt; mso-ansi-language: EN-GB;">mas</span></i><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt;"> </span></i><span style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt;">για τον μυθιστορηματικό τους ήρωα που είχε αναπτύξει την ικανότητα να ξεφεύγει από την αστυνομία. Ο νεολογισμός στηρίχτηκε στη γαλλ. λ. </span><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt; mso-ansi-language: EN-GB;">fant</span></i><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt;">ô</span></i><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt; mso-ansi-language: EN-GB;">me</span></i><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt;">, </span></i><span style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt;">η οποία έχει την απώτερη αρχή της στο αρχ. <i style="mso-bidi-font-style: normal;">φάντασμα, </i>όμως είναι προφανές ότι η αλυσίδα που οδηγεί στην Ελληνική είναι ατελής, διότι δεν έχει επιστρέψει λέξη προερχόμενη από το γαλλ. </span><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt; mso-ansi-language: EN-GB;">fant</span></i><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt;">ô</span></i><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt; mso-ansi-language: EN-GB;">me</span></i><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt;">, </span></i><span style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt;">αλλά ένας λόγιος σχηματισμός πλασμένος με αυτήν ως πρότυπο. Για να επιστρέψουμε στο παράδειγμα, ο ταξιδιώτης που κατέβηκε στην αφετηρία δεν ήταν αυτός που είχε αναχωρήσει, έστω αλλαγμένος, αλλά κάποιος άλλος που του έμοιαζε. Για την Ελληνική, η λ. <i style="mso-bidi-font-style: normal;">φαντομάς </i>δεν είναι αντιδάνειο αλλά ελληνογενής ξένος όρος.<o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 3pt 0cm; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt;">Προσέξτε τώρα την περίπτωση του όρου <i style="mso-bidi-font-style: normal;">πέναλτι, </i>ο οποίος διαδόθηκε στην Ελληνική όταν έγινε γνωστό το ποδόσφαιρο και η αυτονοήτως αγγλική ορολογία του. Ορισμένες φορές παρατηρείται δισταγμός στον χαρακτηρισμό τού εν λόγω όρου ως αντιδανείου (π.χ. ΛΚΝ). Αν αυτό είναι εσκεμμένο, ίσως οφείλεται στην αμηχανία που προκαλεί ένα δάνειο μη προσαρμοσμένο και σχετικώς πρόσφατα κωδικοποιημένο. Εντούτοις, η λέξη </span><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt; mso-ansi-language: EN-GB;">penalty</span></i><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt;"> </span></i><span style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt;">υπήρχε ήδη στο αγγλικό λεξιλόγιο με τη σημ. «ποινή, τιμωρία» και προήλθε (μέσω της αγγλονορμανδικής γλώσσας) από μεσν. λατ. επίθετο, το οποίο ανάγεται στο λατ. </span><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt; mso-ansi-language: EN-GB;">p</span></i><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt;">œ</span></i><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt; mso-ansi-language: EN-GB;">na</span></i><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt;"> </span></i><span style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt;">και περαιτέρω στο αρχ. <i style="mso-bidi-font-style: normal;">ποινή. </i>Δεν έχει μεσολαβήσει νεολογισμός, αλλά η ίδια η αγγλ. λ. </span><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt; mso-ansi-language: EN-GB;">penalty</span></i><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span lang="EN-GB" style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt;"> </span></i><span style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt;">εξειδικεύτηκε στην ποδοσφαιρική χρήση, για να δηλώσει την «εσχάτη των ποινών». Η μεταβολή σημασίας και η παρατηρούμενη στένωση αποτελούν μέρος των αναμενόμενων αλλαγών που συμβαίνουν όταν ένα λεξικό δάνειο κωδικοποιείται στην αποδέκτρια γλώσσα. Επομένως, η λ. <i style="mso-bidi-font-style: normal;">πέναλτι </i>είναι αναμφισβήτητα αντιδάνειο.<o:p></o:p></span></div>
<div style="text-align: justify;">
<br />
<span style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt;">Ο αναγνώστης ή ο φοιτητής τής ιστορικής γλωσσολογίας που θα ήθελε να εμβαθύνει και να εξασκηθεί περαιτέρω στην αναγνώριση των αντιδανείων, θα μπορούσε να ελέγξει, χωρίς άλλα δικά μου σχόλια, αν αποτελούν αντιδάνεια περιπτώσεις όπως οι ακόλουθες, έχοντας κατά νου τα κριτήρια που αναλύθηκαν εδώ: <em>βασάλτης, κρέμα, μασίφ, πατέ, μετρό, σομιέ, χαοτικός, παλάγκο</em>.</span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 3pt 0cm; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt;">Αν το αντιδάνειο περιλαμβάνει κάποιου είδους επιστροφή στην αφετηρία τής λέξης, αποτυπώνεται αυτό στη γραπτή μορφή του; Ποιοι παράγοντες επηρεάζουν την ορθογραφία τού αντιδανείου; Ποιον ρόλο παίζει η αναγνώριση του αντιδανείου από τους ομιλητές, καθώς και η προσαρμογή του στο κλιτικό σύστημα; Τα κριτήρια που απορρέουν από τις σημαντικές αυτές ερωτήσεις θα εξεταστούν στο δεύτερο μέρος αυτού του άρθρου.<o:p></o:p></span></div>
<br />
<span style="font-family: "Palatino Linotype","serif"; font-size: 11pt;">[Στο τέλος τού δεύτερου άρθρου θα καταχωριστεί η σχετική βιβλιογραφία]<o:p></o:p></span>Dr Moshehttp://www.blogger.com/profile/03702767707516427063noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-1804624990106212351.post-21846772185760254042011-05-25T00:15:00.006+03:002011-05-30T11:23:16.358+03:0010ο Διεθνές Συνέδριο Γλωσσολογίας, Κομοτηνή, 1-4 Σεπτεμβρίου 2011<div><div><div align="justify"><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgwGgdDZ8vDZ434MS7If_hBr22uaG5vC1snpoTlBbTTzRZ-UMTT_wkjULz-Bz9VfvPDOeUPBvhIqJgrl1u9_2wyR3fouZCL-1pu1rcMywui9sKRhjtDKjg2IiLG2uNlf2IF9jJQ4ZMgP_8/s1600/icglbanner.png" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgwGgdDZ8vDZ434MS7If_hBr22uaG5vC1snpoTlBbTTzRZ-UMTT_wkjULz-Bz9VfvPDOeUPBvhIqJgrl1u9_2wyR3fouZCL-1pu1rcMywui9sKRhjtDKjg2IiLG2uNlf2IF9jJQ4ZMgP_8/s1600/icglbanner.png" /></a></div><br />
Το 10ο Διεθνές Συνέδριο Ελληνικής Γλωσσολογίας διοργανώνεται εφέτος στην Κομοτηνή από το Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης και θα πραγματοποιηθεί από 1 μέχρι 4 Σεπτεμβρίου 2011<span class="transl_class" id="0" title="Click to correct"><span class="transl_class" id="0" title="Click to correct">।</span></span> Όπως συμβαίνει σε τέτοιου είδους σημαντικά συνέδρια, οι συμμετοχές καλύπτουν τόσο τη συγχρονία όσο και τη διαχρονία τής Ελληνικής, περιέχουν δε πολλές πρωτότυπες συνεισφορές και προσκεκλημένους ομιλητές εγνωσμένης κατάρτισης. Ολόκληρο το πρόγραμμα των ανακοινώσεων είναι διαθέσιμο στον <a href="http://icgl.gr/">ιστότοπο</a> του συνεδρίου και μπορεί να αναζητηθεί στην ετικέτα <em>Συνέδριο</em> στην κορυφή τής σελίδας.</div><div align="justify"><br />
Σε αυτό το συνέδριο συμμετέχω με την ανακοίνωσή μου «Η αόριστη αντωνυμία <em>κάποιος</em>: Ο σχηματισμός και η λειτουργία της στη Μεσαιωνική Ελληνική». Ακολουθεί σύντομη περίληψή της για τους αναγνώστες που πιθανώς ενδιαφέρονται.</div><br />
<div align="center"><em><strong>Η αόριστη αντωνυμία κάποιος: Ο σχηματισμός και η λειτουργία της στη Μεσαιωνική Ελληνική</strong></em></div><br />
<div align="justify">Το σύνθετο σύστημα των αορίστων αντωνυμιών και επιρρημάτων τής Μεσαιωνικής Ελληνικής δομήθηκε σε δύο βασικές κατηγορίες: α) σε αοριστολογικούς τύπους που έχουν την αφετηρία τους στο αρχαίο μόριο <em>κἄν</em>, π.χ. <em>κάποιος, κάπου, κάποτε, κανείς, κανένας </em>κτλ., β) σε αοριστολογικούς τύπους που έχουν την αφετηρία τους σε αρχαία αναφορικά στοιχεία, όπως η αντωνυμία <em>ὁποῖος</em>, π.χ. <em>ὅποιος, ὅπου, ὅποτε, ὅπως</em> κτλ. Οι νέοι αοριστολογικοί τύποι αντικατέστησαν το αρχ. <em>τις </em>στις σημασίες «κάποιος» και «οποιοσδήποτε».</div><div align="justify"><br />
Στην ανακοίνωση αυτήν εξετάζονται:<br />
1) Η βαθμιαία εμφάνιση των αοριστολογικών τύπων με αφετηρία το μόριο <em>κἄν </em>και η ανάληψη του αντωνυμικού τους ρόλου.<br />
2) Το δυσεπίλυτο ετυμολογικό πρόβλημα της απουσίας οποιουδήποτε ίχνους τού -ν στους αοριστολογικούς τύπους <em>κά-ποιος, κά-που, κά-ποτε, κά-τι </em>κ.ά. (αλλά <em>κάμ-ποσος</em>).<br />
3) Οι συγχρονικές ποικιλίες με προθεματικό ὁ-, π.χ. <em>ὁκάποιος, ὁκάποτε, ὁκάτι, ὁκά(μ)ποσος </em>κτλ.</div><div align="justify"><br />
Στην εξέταση αυτή λαμβάνονται υπ’ όψιν τόσο τα δημώδη κείμενα όσο και λογιότερα έγγραφα από τα αρχειακά στοιχεία τής μεσαιωνικής γλώσσας, που μας επιτρέπουν να αποκτήσουμε καθαρότερη εικόνα τής λειτουργίας των αορίστων αντωνυμιών.</div></div></div>Dr Moshehttp://www.blogger.com/profile/03702767707516427063noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-1804624990106212351.post-46653409819550918642011-02-10T08:50:00.001+02:002011-02-10T15:24:23.593+02:00Η διατροφική παράδοση στην Ελλάδα<div align="justify">Μετά την ιδιαίτερα επιτυχημένη <a href="http://linguarium.blogspot.com/2011/01/blog-post.html">εκδήλωση</a> για την παρουσίαση του βιβλίου τού Γ. Ρηγάτου <em>Η διατροφική παράδοση στην Ελλάδα</em>, αρκετοί φίλοι και μέλη τού ακροατηρίου ζήτησαν να έχουν γραπτώς το κείμενο της ομιλίας μου, μέχρις ότου τυπωθεί. Τους ευχαριστώ θερμά για το ενδιαφέρον τους. Η μικρή αυτή συμβολή ακολουθεί ευθύς αμέσως.</div><br /><br /><br /><div align="justify"><img style="TEXT-ALIGN: center; MARGIN: 0px auto 10px; WIDTH: 150px; DISPLAY: block; HEIGHT: 200px; CURSOR: hand" id="BLOGGER_PHOTO_ID_5572013098052671426" border="0" alt="" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEg1mbYxQUCriYzuXLcTkBP6nOQTe4Eol9aZEgVSoeahVvaK-8-O4n3sgOkCR4HCqtsycCS79IjDEWKwRxGAjlJfWjXgFRcgkEgTIC9Z7eypRwaW15d2ll0LWloMrDwO8czWRMegPsf5YLE/s200/rigatos.jpg" /><br /><br />Μερικές φορές η ομορφιά μπορεί να ανακαλυφθεί. Άλλες παλι μπορεί να δημιουργηθεί. Συχνά όμως πρέπει και να ανακαλυφθεί και να δημιουργηθεί. Έτσι συμβαίνει π.χ. με τους πολύτιμους λίθους. Χρειάζεται τεράστια προσπάθεια για να ανακαλυφθούν. Όμως ακόμη και τότε, μοιάζουν με πρώτη ματιά σαν μια χούφτα γυαλί. Η κρυμμένη τους ομορφιά, η εσωτερική τους λάμψη, πρέπει να αναδειχθεί, να ξαναδημιουργηθεί από έμπειρο τεχνίτη.</div><div align="justify"><br />Η ισχυρή παράδοση και η πλούσια γραμματεία προκαλούν αμηχανία με την κρυμμένη τους ομορφιά. Αντικρίζοντας τα ίχνη της, πολλοί δεν ξέρουν πώς να την αντιμετωπίσουν, πώς να τη διαβάσουν, τι να ζητήσουν.</div><div align="justify"><br />Στο βιβλίο του <em>Η διατροφική παράδοση στην Ελλάδα</em> ο κ. Ρηγάτος ανακαλύπτει ένα προς ένα τα αποτυπώματα του πολιτισμού τής διατροφής και περιγράφει τη διαδρομή τους. Οι γνώσεις και οι αντιλήψεις των ανθρώπων για ό,τι μπαίνει στο τραπέζι τους έχουν αφήσει αναρίθμητα ίχνη στη γραμματεία, στη γλώσσα, σε εμάς τους ίδιους. Ο συγγραφέας, όμως, ξέρει πώς να τα διαβάσει. Τα ανακαλύπτει, τα αφήνει να ξετυλίξουν την ιστορία τους και αναδεικνύει το κρυμμένο τους φως, για να δείξει, όχι πώς να επιστρέψουμε εκεί, αλλά πώς έφτασαν στα πόδια μας. Αυτό εξάλλου συνιστά τη βασική διαφορά ανάμεσα στην <em>αρχαιογνωσία</em> και την <em>αρχαιολατρία</em>. </div><div align="justify"><br />Έχοντας αυτό υπ’ όψιν, θα ήθελα να στρέψω την προσοχή σας σε τρία ουσιώδη ερωτήματα που απορρέουν, καθώς πιστεύω, από αυτό το αξιόλογο βιβλίο: Πρώτον, πώς σχηματίζονται αυτά τα πολιτιστικά αποτυπώματα και γιατί έχουν τέτοιο βάθος; Δεύτερον, τι μαθαίνουμε από αυτά για τους ανθρώπους που τα άφησαν; Τέλος, τι μαθαίνουμε από αυτά για εμάς, αν και ζούμε τόσους αιώνες αργότερα; </div><div align="justify"><br /><br />Για να μείνει ένα ίχνος στην αμμουδιά και να μην το σβήσει εντελώς η θάλασσα, ένας μόνο τρόπος υπάρχει: να ξαναπατηθεί―πολλές φορές. Με αυτή την εικόνα μπορούμε να παραστήσουμε τη θεωρία που είχε αναπτύξει ο Αριστοτέλης σχετικά με τη διαμόρφωση της πολιτιστικής παράδοσης, τη θεωρία τής <em>ανακυκλήσεως</em>. Πίστευε ότι τα πολιτιστικά στοιχεία περνούν μέσα από τη διαδρομή τής φθοράς και της αναδημιουργίας, ότι οι γνώμες, οι αντιλήψεις και οι πεποιθήσεις έχουν πλαστεί ξανά και ξανά. Έγραφε πως ό,τι βλέπουμε, όποια ίχνη συναντούμε, είναι κατάλοιπα, λείψανα ή <em>εγκαταλείμματα</em> που επαναλαμβάνονται όμοια ή αλλοιωμένα άπειρες φορές. </div><div align="justify"><br />Εξετάστε ένα παράδειγμα. Ο κ. Ρηγάτος στρέφει επιδέξια τον φακό στη θεωρία τής χυμοπαθολογίας. Σύμφωνα με αντιλήψεις δημοφιλείς στην αρχαιότητα, ο χαρακτήρας και η συμπεριφορά τού ανθρώπου ρυθμίζονταν από τον βαθμό αναμίξεως τεσσάρων βασικών χυμών τού σώματος. Αυτοί είναι το φλέγμα, η χολή, η μέλαινα χολή και το αίμα. Σκοπός τής διατροφής ήταν να διασφαλίσει την ισορροπία τους, που αν διαταρασσόταν προκαλούσε αδιαθεσία και αρρώστιες. Γι’ αυτό οι γιατροί συνέστηναν, από την αρχαιότητα μέχρι όχι πολύ παλιά, καθάρσεις, εφιδρώσεις και αφαιμάξεις, ώστε να αποκατασταθεί η ισορροπία. </div><div align="justify"><br />Ποιοι πάτησαν σε αυτό το ίχνος τόσο ώστε να ριζώσει στις πεποιθήσεις; Μεταξύ άλλων ο Ιπποκράτης, ο Αριστοτέλης, ο Ξενοκράτης, ο Γαληνός, τα μηνολόγια του μεσαίωνα, πρακτικοί ακόμη γιατροί τού 17ου αι. </div><div align="justify"><br />Μήπως σας φαίνονται μακρινές αυτές οι αντιλήψεις; Όμως, μερικές φορές δικαιολογούμε την καλή υγεία κάποιου λέγοντας ότι έχει γερή ή καλή <em>κράση</em>, χωρίς να αναλογιζόμαστε ότι <em>κρᾶσις</em> σήμαινε αρχικά «ανάμιξη, ανακάτεμα χυμών σώματος» και χωρίς ίσως να μας περνά από τον νου ότι αυτή η μικρή λέξη είναι καλά κρυμμένη στο σύνθετο <em>ιδιοσυγκρασία</em>, που δηλώνει τον χαρακτήρα κάποιου. Άλλοτε ονομάζουμε την κακή διάθεση ή τη σκυθρωπότητα <em>μελαγχολία</em>, σαν να νομίζουμε ότι κάποιος είναι γεμάτος από μέλαινα χολή. Ο απαθής ή ψύχραιμος λέγεται κάποτε <em>φλεγματικός</em>, σαν να αντηχεί ακόμη στα αφτιά μας ο λόγος τού Αριστοτέλη, ότι από τους ανθρώπινους χυμούς το φλέγμα είναι ο πιο ψυχρός. Ίσως τώρα κατανοούμε επίσης γιατί λέμε για κάποιον ότι <em>στάζει χολή</em>, όταν είναι πολύ θυμωμένος ή κάνει δηλητηριώδη σχόλια. </div><div align="justify"><br />Η αντίληψη της χυμοπαθολογίας είναι πολυταξιδεμένη. Οι Ρωμαίοι την απέδωσαν με τη λατινική λέξη <em>temperamentum</em> «ανάμιξη – κράση, ιδιοσυγκρασία» και μέσω των ρομανικών γλωσσών ήρθε στα Ελληνικά ένα ακόμη συνώνυμο, το <em>ταμπεραμέντο</em>. Οι Ρωμαίοι είχαν μία ακόμη συνώνυμη λέξη, το λατ. <em>umor</em> «υγρό – (ειδικότ.) καθένας από τους τέσσερεις χυμούς τού σώματος». Τον 16ο αι. η αγγλονορμανδική τάξη στη Μεγάλη Βρετανία χρησιμοποίησε ένα παράγωγο αυτής της λέξης, για να δηλώσει τη διάθεση, συγκεκριμένα την ευχάριστη, πρόσχαρη διάθεση που υποτίθεται ότι προκαλεί η ισορροπία των χυμών. Είναι το γνωστό μας <em>χιούμορ</em>.</div><div align="justify"><br />Δεν συμφωνείτε ότι τα <em>εγκαταλείμματα</em>, αν και βασίζονταν σε εσφαλμένη αντίληψη, άφησαν βαθύ αποτύπωμα στον χρόνο;<br /></div><br /><div align="justify"><br />Αποτυπώματα υπάρχουν επειδή κάποιοι τα άφησαν. Το βιβλίο έρχεται τώρα να μας τους συστήσει και να μας μιλήσει για τους φορείς τους, για τους ανθρώπους που τα είχαν υιοθετήσει. </div><div align="justify"><br />Ό,τι υπήρχε στο τραπέζι απασχολούσε τις συζητήσεις και επηρέαζε τις ιδέες. Δεν απορούμε ότι στην εποχή τού Ιπποκράτη η λ. <em>δίαιτα</em>, που αρχικά σήμαινε «τρόπος ζωής», αρχίζει σταδιακά να σημαίνει «τρόπος διατροφής». Στο βιβλίο διαβάζουμε πώς ήταν οργανωμένα τα συμπόσια, τι καθόριζε την επιτυχία τους και γιατί μερικά στάθηκαν αφορμή για γόνιμες συζητήσεις ή λογοτεχνικές βραδιές. Συναντούμε έναν γιατρό από την Αλεξάνδρεια, σύγχρονο του Γαληνού, που ήταν χορτοφάγος και δεν άναβε ποτέ φωτιά ετοιμάζοντας φαγητό. Βλέπουμε γυναίκες τής ελληνιστικής εποχής να αλέθουν κουκκιά και κατόπιν να χρησιμοποιούν το αλεύρι τους ως καλλυντικό και καθαριστικό τού προσώπου. Παρακολουθούμε τον Ορειβάσιο, αρχίατρο του αυτοκράτορα Ιουλιανού, να συγκεντρώνει σε εβδομήντα βιβλία τις υπάρχουσες ιατρικές και διατροφικές γνώσεις, μένοντας ο ίδιος στο παρασκήνιο και αποταμιεύοντας σοφία που κινδύνευε να λησμονηθεί. Σχεδόν αισθανόμαστε τη λύπη τού Προδρόμου, επειδή δαπάνησε τη ζωή του για να μάθει γράμματα, απλώς για να διαπιστώσει ότι δεν του εξασφαλίζουν τον επιούσιο, σχεδόν τον ακούμε να παραπονείται ότι <em>ἀφοῦ δὲ τάχα γέγονα γραμματικὸς τεχνίτης, ἐπιθυμῶ καὶ τὸ ψωμὶν καὶ τοῦ ψωμιοῦ τὴν μάνναν</em>. </div><div align="justify"><br />Ο κ. Ρηγάτος αφηγείται αυτές τις ιστορίες για ανθρώπους που μας έμοιαζαν τόσο πολύ, που είχαν τις ίδιες ανησυχίες με εμάς, χωρίς να τους κολακεύει ή να τους μειώνει. Αφήνει τα κείμενα να έρθουν στην επιφάνεια και να επιπλεύσουν, χωρίς να τα επιβαρύνει με άσκοπα ή βαρύγδουπα σχόλια. </div><div align="justify"><br />Και αυτό μας φέρνει στο εξής ζήτημα. Στα κείμενα δεν είναι πάντοτε ευδιάκριτα τα ίχνη των ανθρώπων που τα άφησαν. Καθώς τα παρακολουθούμε, φαίνεται σαν να βρισκόμαστε σε μια πολυσύχναστη παραλία, με πολλές πατημασιές πάνω στην υγρή άμμο, ίχνη που διασταυρώνονται μεταξύ τους, μαζί και με τα δικά μας. Υπάρχει τρόπος να εξακριβώσουμε ποια είναι αυτά που παρακολουθούμε; Ναι, αν τα έχουμε μελετήσει τόσο συστηματικά, ώστε να γνωρίζουμε ή να μαντέψουμε σωστά πού κατευθύνονται, ποιος είναι ο στόχος τους.</div><div align="justify"><br />Μερικά πολιτιστικά στοιχεία τής διατροφικής παράδοσης ενδέχεται να μας ξεγελάσουν αν δεν ξέρουμε πώς να τα παρακολουθήσουμε, προς τα πού να κοιτάξουμε. </div><div align="justify"><br />Πάρτε ως παράδειγμα τις θυσίες ζώων ως λατρευτικό θεσμό, παράδοση ισχυρή με την οποία ασχολείται ο κ. Ρηγάτος στο βιβλίο του. Ίσως προξενεί απορία σε μερικούς ότι οι θυσίες αυτές σπανίως ήταν ολοκαυτωματικές, δηλ. προσφορές ολόκληρου του σφαγμένου ζώου. Σε πολλές περιπτώσεις, μέρος τού ζώου καιγόταν στη φωτιά, ενώ τα υπόλοιπα κομμάτια τα έτρωγαν όσοι τα προσέφεραν. Αυτό συνέβη π.χ. στην εξευμενιστική θυσία που περιγράφει ο Όμηρος ότι προσέφεραν οι Αχαιοί προς τον Απόλλωνα, για να σταματήσει τον λοιμό εξαιτίας τής προσβολής τής Χρυσηίδας. </div><div align="justify"><br />Το βιβλίο μάς δείχνει προς τα πού να κοιτάξουμε. Εξηγεί ότι σκοπός των θυσιών ήταν η δημιουργία, η διατήρηση ή η αποκατάσταση αγαθής σχέσης ανάμεσα στη θεότητα και στον άνθρωπο. Όταν, επομένως, κάποιος προσέφερε θυσία και κατόπιν έτρωγε το υπόλοιπο, στην ουσία προσκαλούσε τη θεότητα σε κοινό γεύμα, κάτι που υποδήλωνε ειρήνη, εμπιστοσύνη, φιλία. Πρόκειται για τον τύπο των προσφορών συμμετοχής, που μας είναι γνωστός και από την εβραϊκή Βίβλο. Μία σκέψη: Θα μας ήταν δύσκολο να φανταστούμε στενή φιλική σχέση με κάποιον με τον οποίο δεν έχουμε ποτέ μοιραστεί ένα γεύμα, δεν συμφωνείτε; </div><div align="justify"><br /><br />Αυτά τα ίχνη που περιγράφονται τόσο παραστατικά στο βιβλίο φτάνουν κάποτε και σε εμάς. Και εδώ βρίσκεται το τρίτο στοιχείο που δικαιούται λίγη από την προσοχή μας. Τι μπορούμε να μάθουμε από τα πολιτιστικά κρυσταλλώματα του παρελθόντος; </div><div align="justify"><br />Ας γυρίσουμε τώρα τον φακό σε εμάς, χρησιμοποιώντας ένα από τα παραδείγματα που υπάρχουν στο βιβλίο. </div><div align="justify"><br />Στην ελληνική διατροφική παράδοση έπαιζε ανέκαθεν σπουδαίο ρόλο το ψωμί. Τουλάχιστον δεκαπέντε είδη άρτου περιγράφει ο Ιπποκράτης στα έργα του και σε κάθε βήμα τού ανθρώπου το σιτάρι, το αλεύρι και το ψωμί βρίσκονται στη βάση τής διατροφής. Ποια όμως διατροφική ουσία νομίζετε ότι θεωρούσαν οι αρχαίοι μέτρο πολιτισμού; Μήπως κάποιο είδος κρέατος ή ψαριού; Κάποιον καρπό; Ίσως το γάλα ή το τυρί; Μήπως τον οίνο; Μήπως κάποιο από τα τριάντα λαχανικά που καταγράφει ο Μιχαήλ Ψελλός; </div><div align="justify"><br />Στην Οδύσσεια διαβάζουμε ότι επρόκειτο για ένα απλό, ταπεινό κρυσταλλικό καρύκευμα, το <em>αλάτι</em>. Θεωρούσαν απολίτιστους όσους δεν το χρησιμοποιούσαν στο φαγητό.</div><div align="justify"><br />Γιατί είχαν το αλάτι σε τόση υπόληψη; Όχι μόνο επειδή έδινε γεύση στα τρόφιμα. Κυρίως επειδή είναι συντηρητικό, επειδή προστατεύει από τη φθορά και τη σήψη. Δεν απορούμε ότι, εξαιτίας αυτών των χαρακτηριστικών του, το αλάτι ως στοιχείο τής <em>κοινωνίας τής τραπέζης</em> (Ν. Πολίτης) συμβόλιζε σταθερότητα, μονιμότητα, αξιοπιστία. Γι’ αυτό, σε διάφορους πολιτισμούς, όταν συνάπτονταν συμφωνίες, οι συμβαλλόμενοι γευμάτιζαν μαζί τρώγοντας και αλάτι, έτρωγαν <em>ψωμί και αλάτι</em>, πράγμα που αποτελούσε υπόσχεση πιστότητας, αμοιβαία δέσμευση. Στη Βίβλο οι Εβδομήκοντα απέδωσαν αυτή τη διαδικασία με τη φράση <em>διαθήκη ἁλός</em> «συνθήκη αλατιού». </div><div align="justify"><br />Όταν χρησιμοποιούμε λοιπόν τη φράση <em>φάγαμε μαζί ψωμί και αλάτι</em>, έχουμε στον νου μας, όχι ένα πλούσιο τραπέζι, αλλά κάποιον παλιό, δοκιμασμένο, έμπιστο φίλο. Αυτό το όμορφο ίχνος φέρνει μαζί του ένα ισχυρό μάθημα από το παρελθόν: ότι έχει πάντοτε σημασία να είμαστε αξιόπιστοι φίλοι και ότι η φράση αυτή αποκτά περισσότερο νόημα όταν την πουν για εμάς οι άλλοι… </div><div align="justify"><br /><br />Πράγματι, δεν είναι εύκολο να προσεγγίσουμε αμέσως κείμενα και πολιτιστικά στοιχεία που έχουν την αφετηρία τους σε τόσο ισχυρή παράδοση. Είναι σαν να προσπαθούμε να ανοίξουμε μια πόρτα που έχει πολύ καιρό να χρησιμοποιηθεί. Την πρώτη φορά χρειάζεται μεγάλη προσπάθεια, η πόρτα τρίζει και οι μεντεσέδες τρίβονται από τη σκουριά. Αν όμως τη χρησιμοποιούμε συχνά, αν τη συντηρούμε και λαδώνουμε τον μηχανισμό της, η πόρτα θα ανοίγει ευκολότερα. </div><div align="justify"><br />Το βιβλίο τού κ. Ρηγάτου μάς πείθει ότι αυτή η δύσκολη επικοινωνία αξίζει την προσπάθεια, την επανειλημμένη προσπάθεια. Ότι με αυτή την επαφή ασκούμε την αισθητική αντίληψη, την ικανότητα της σκέψης και της καλής κρίσης. Και ότι ανακαλύπτοντας ξανά την κρυμμένη ομορφιά, μαθαίνουμε πώς να τη δημιουργούμε. </div>Dr Moshehttp://www.blogger.com/profile/03702767707516427063noreply@blogger.com6tag:blogger.com,1999:blog-1804624990106212351.post-35725633643136203312011-01-18T13:21:00.003+02:002011-01-18T13:34:05.105+02:00Γλώσσα και διατροφή<div align="justify"><em>Erst kommt das Fressen, dann kommt die Moral</em>, έγραφε ο Μπρεχτ στην <em>Όπερα της πεντάρας</em>. Αν μείνουμε μόνο στον χρονικό χαρακτήρα αυτής της πρότασης, οπωσδήποτε θα εκπλαγούμε παρατηρώντας πώς και σε ποιον βαθμό αυτή η βασική ανάγκη για τροφή έχει επηρεάσει τον τρόπο ομιλίας μας. Αν αναλογιστούμε ότι τα πρώτα γραπτά μνημεία τής Ελληνικής είναι κατάλογοι κυρίως τροφίμων (της Μυκηναϊκής εποχής, π.χ. μέλι, σίτος, λάδι), θα εντυπωσιαστούμε ακόμη περισσότερο όταν συνειδητοποιήσουμε ότι το διατροφικό λεξιλόγιο έχει διεισδύσει σε αναρίθμητους τομείς τής ομιλίας, επεκτείνοντας το γνωσιακό του πεδίο και αφήνοντας το αποτύπωμά του στη σκέψη.</div><div align="left"></div><br /><div align="justify">Στοιχεία για αυτή τη συναρπαστική πορεία παρουσιάζει ο καθηγητής κ. <strong>Γεράσιμος Ρηγάτος</strong> στο καινούργιο βιβλίο του <em>Η διατροφική παράδοση στην Ελλάδα. Ιστορικές και πολιτιστικές διαδρομές </em>(Αθήνα 2010, Βήτα Ιατρικές Εκδόσεις). Οι διατροφικές αντιλήψεις και συνήθειες των ομηρικών χρόνων, της ιπποκρατικής εποχής, οι συμβουλές τού Γαληνού, του Ορειβασίου και μεταγενέστερων ιατρών, τα συμπόσια και οι παράσιτοι, τα μηνολόγια και τα προδρομικά τού μεσαίωνα συναθροίζονται σε ένα εξαιρετικό ανάγνωσμα, που ξεκινάει από τη διατροφή και καταλήγει πάντοτε στη γλώσσα.</div><div align="justify"><br />Στις 8 Φεβρουαρίου 2011, ώρα 20.00, το βιβλίο αυτό παρουσιάζεται σε εκδήλωση που πραγματοποιείται στη Στοά τού Βιβλίου. Αντιγράφω το δελτίο τύπου προς ενημέρωση των αγαπητών αναγνωστών, οι οποίοι είναι ασφαλώς ευπρόσδεκτοι και θέλω να πιστεύω ότι θα θεωρήσουν πως αξίζει λίγο από τον χρόνο τους.</div><div align="center"><br /><br /><span style="color:#3366ff;">Η Διατροφική Παράδοση<br />στην Ελλάδα<br />IΣΤΟΡΙΚΕΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ<br /><br /></span>του Γεράσιμου Α. Ρηγάτου,<br /><br />την Τρίτη 8 Φεβρουαρίου 2011<br />και ώρα 20.00<br /><br /><br />στην Αίθουσα Λόγου και Τέχνης<br />στη Στοά του Βιβλίου<br />Πεσμαζόγλου 5 & Σταδίου, Αθήνα<br /><br /><br />ΟΜΙΛΗΤΕΣ<br /><br /><br />ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΧΡΟΥΣΟΣ<br />Καθηγητής Παιδιατρικής Πανεπιστημίου Αθηνών,<br />Διευθυντής Κλινικής, Νοσοκομείο Παίδων «H Αγία Σοφία»<br /><br /><br />ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΚΙΟΥΣΗΣ<br />Δημοσιογράφος, εφημερίδα «Ελευθεροτυπία»<br /><br /><br />ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΜΩΥΣΙΑΔΗΣ<br />Δρ Γλωσσολογίας, Κέντρο Λεξικολογίας<br /><br /><br />Αποσπάσματα από το βιβλίο θα διαβάσει η ηθοποιός<br />ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΑΛΕΞΑΝΙΑΝ </div>Dr Moshehttp://www.blogger.com/profile/03702767707516427063noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-1804624990106212351.post-62909480763112292722010-09-06T08:30:00.007+03:002010-10-07T10:11:25.699+03:0033ο συνέδριο της Διεθνούς Εταιρείας Λειτουργικής Γλωσσολογίας: Κέρκυρα, 11-16 Οκτωβρίου 2010<div align="justify"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgFmSWQBPDxPm3rjb1cyymNXqvHoUt7WN-ZfIuNNClkAiFo-doTsI9ah4ElDDUTuJLd4Z97r1vJHUwjLViD4ewCyFKlCNxANOmPQQb_lRx9pBvLF8L6tYpYEy4i4-zdIlQgOdm6S5rVZUk/s1600/SILF+2010.jpg"><img style="MARGIN: 0px 10px 10px 0px; WIDTH: 145px; FLOAT: left; HEIGHT: 200px; CURSOR: hand" id="BLOGGER_PHOTO_ID_5524449214671050162" border="0" alt="" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgFmSWQBPDxPm3rjb1cyymNXqvHoUt7WN-ZfIuNNClkAiFo-doTsI9ah4ElDDUTuJLd4Z97r1vJHUwjLViD4ewCyFKlCNxANOmPQQb_lRx9pBvLF8L6tYpYEy4i4-zdIlQgOdm6S5rVZUk/s200/SILF+2010.jpg" /></a> Στις 11-16 Οκτωβρίου 2010 θα διεξαχθεί στην Κέρκυρα το 33ο συνέδριο της Διεθνούς Εταιρείας Λειτουργικής Γλωσσολογίας (<em>Société Internationale de Linguistique Fonctionnelle</em>), το οποίο παρέχει για άλλη μια φορά την ευκαιρία επιστημονικών συζητήσεων υψηλού επιπέδου. Αυτή τη φορά η επιστημονική συνάντηση θα περιστραφεί σε τρεις βασικούς θεματικούς κύκλους, αντλημένους κυρίως από τον χώρο τής λειτουργικής γλωσσολογίας: 1) Γλωσσολογική μετάφραση και διερμηνεία, 2) Η δυναμική των αλλαγών στη σύνταξη, 3) Τα προσωπικά μονήματα στις πλέον ετερογενείς γλώσσες. Θα υπάρξουν επίσης μεμονωμένες ανακοινώσεις, οι οποίες δεν εντάσσονται στους παραπάνω θεματικούς κύκλους.<br /></div><br /><div align="justify">Ο ιστότοπος του συνεδρίου παρέχει ορισμένες γενικές πληροφορίες, τις οποίες ο αναγνώστης μπορεί να διαβάσει <a href="http://silf2010.com/">εδώ</a>. Το πλήρες πρόγραμμα του συνεδρίου είναι τώρα διαθέσιμο σε <a href="http://www.dflti.ionio.gr/files/Programma.pdf">αυτόν </a>τον σύνδεσμο.<br /><br />Σε αυτό το συνέδριο συμμετέχω με την ανακοίνωσή μου «Issues in methodology of etymological lexicography: The case of Modern Greek» (<em>Ζητήματα μεθοδολογίας τής ετυμολογικής λεξικογραφίας: Η περίπτωση της Νέας Ελληνικής</em>). Έχω επιλέξει μερικούς θεμελιώδεις τομείς τής ετυμολογικής λεξικογραφίας, οι οποίοι έχουν βαρύνοντα ρόλο για την ποιότητα του λήμματος και της πληροφορίας που παρέχεται σε αυτό. Για τον αναγνώστη που θα ήθελε ίσως να αποκτήσει τη γενική εικόνα τού θέματος, οι προγραμματικές αρχές στις οποίες κινείται η συγκεκριμένη ανακοίνωση περιέχονται στην περίληψή της, την οποία μπορείτε να διαβάσετε στη συνέχεια: </div><br /><div align="center"><br /><strong>Issues in methodology of etymological lexicography:<br />The case of Modern Greek</strong> </div><div align="justify"><br />Until recently the etymological lexicography of Modern Greek (M.G.) was limited to two concise dictionaries joined by the etymological components contained in general monolingual dictionaries. The growing attention to the requirements that emerge in compilation and use of etymological dictionaries raises some major issues concerning the quality and adequacy of older works in the field. </div><br /><div align="justify">• <strong>Macrostructure</strong><br />The vocabulary scope of older etymological dictionaries has been remarkably narrow. To save space, cognates, compounds and derivatives were in most cases either omitted or treated separately, leaving synchronic and diachronic interrelations out of observation. A distinctive improvement to the lexicographical approach would be the insertion of etymological fields followed by readable notes on word families. </div><div align="justify"><br />• <strong>Word dating</strong><br />Older projects provide only vague information about the actual first occurrence of most lexical items, undoubtedly confronted with the following obstacles: Double-source tradition of M.G. (oral and learned) – Lack of systematic source examination of learned vocabulary – A historical dictionary of M.G., including verified and diatopic material, remains a long-awaited venture. </div><div align="justify"><br />• <strong>Morphological information</strong><br />Head articles of older dictionaries offered only the minimal information, closing each lemma with an ancient Greek form appearing at the head of the chain (etymology-origin point of view). The etymologist cannot overlook fields of essential interest, such as reconstructed elements, loanwords and material that is of unknown origin.</div><div align="justify"><br />• <strong>Semantic information</strong><br />Establishing continuity has resulted to the inaccurate assertion that words retain their original or classical meanings. A significant step to ensure a high level of consistency would be to set a balanced boundary between word formation and semantic description and ensure that essential semantic shifts are confirmed, referenced and contextualised.</div><div align="justify"><br />These issues are addressed with reference to articles of M.G. etymological dictionaries and to recent developments in etymological lexicography. </div>Dr Moshehttp://www.blogger.com/profile/03702767707516427063noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-1804624990106212351.post-62859480639378028992010-03-29T17:09:00.001+03:002010-04-27T09:27:04.062+03:0031η συνάντηση εργασίας τού Τομέα Γλωσσολογίας τού Α.Π.Θ. (17-18 Απριλίου 2010)<div align="justify">Η συμμετοχή σε ένα σημαντικό συνέδριο αποτελεί βασικό τρόπο να υποβάλει κανείς την πρότασή του στη σοφία των πολλών. Όσοι προσερχόνται στις επιστημονικές συναντήσεις έτοιμοι να ακούσουν και να ωφεληθούν από τις παρατηρήσεις των συναδέλφων τους κατορθώνουν να εμβαθύνουν περισσότερο και να ελέγξουν παράγοντες που ίσως είχαν διαφύγει την προσοχή τους.</div><div align="justify"><br />Έχοντας πολλές φορές βρεθεί σε αυτή την ευεργετημένη θέση, εκτιμώ ιδιαίτερα τις προσπάθειες των διοργανωτών να συγκεντρώσουν και εφέτος στη Θεσσαλονίκη τόσα και τέτοια ενδιαφέροντα θέματα, όπως αυτά που περιλαμβάνονται στο <a href="http://www.lit.auth.gr/amgl31/amgl31_gr/program_AMGL2010.pdf">πρόγραμμα</a> της 31ης συνάντησης εργασίας τού Τομέα Γλωσσολογίας τού Α.Π.Θ. (17-18 Απριλίου 2010). Το θέμα τού συνεδρίου είναι «Διδασκαλία και εκμάθηση της ελληνικής γλώσσας», εμπίπτει δε στο γενικότερο πλαίσιο της εφαρμοσμένης γλωσσολογίας. Περιλαμβάνονται ελκυστικές ανακοινώσεις σχετικά με τη διδασκαλία τής γραμματικής, τη δίγλωσση εκπαίδευση, τον γραμματισμό και τις γλωσσικές στάσεις.</div><div align="justify"><br />Σε αυτή τη συνάντηση παρουσιάζουμε μαζί με την αγαπητή μου συνάδελφο Γεωργία Κατσούδα (ερευνήτρια της Ακαδημίας Αθηνών) την εργασία μας «Ο ρόλος τής λαϊκής ετυμολογίας στη διδασκαλία τής ορθογραφίας». Είναι αρκετά χρόνια τώρα που ασχολούμαι θεωρητικά με την τυποποίηση της λαϊκής ετυμολογίας και ήθελα να προσθέσω εδώ μερικές λεπτομέρειες από την εισηγητική περίληψη της ανακοίνωσής μας (έχουν αφαιρεθεί οι βιβλιογραφικές παραπομπές).<br /></div><div align="justify"><br />Η λαϊκή ετυμολογία στηρίζεται εν πολλοίς στον μηχανισμό τής εικονικότητας, κατά τον οποίο η εγγύτητα στη μορφή οδηγεί σε επανερμηνεία ενός αδιαφανούς τύπου, προκειμένου να ταιριάζει με γλωσσικό υλικό οικειότερο στους ομιλητές. Η κινητροδότηση [motivation] των τύπων που επηρεάζονται δεν είναι αυθαίρετη, αλλά οφείλεται σε αναλογική μεταβολή που αποσκοπεί σε αυξημένη κανονικότητα.</div><div align="justify"><br />Στις κοινωνίες υψηλού γραμματισμού η πρότυπη ορθογραφία επηρεάζει επίσης τη γλωσσική ικανότητα, καθώς φαίνεται ότι αποτελεί τμήμα τού νοητικού λεξικού. Επομένως, η αναγνώριση της έντυπης λέξης μπορεί να επιτευχθεί, όπως έχει αποδειχθεί ερευνητικά, με συνδυασμό πληροφοριών αντλημένων τόσο από το φωνολογικό όσο και από το ορθογραφικό λεξικό.</div><div align="justify"><br />Εφόσον η διδασκαλία τής ορθογραφίας αποβλέπει σε προγραμματική επάρκεια, δηλαδή σε σχήμα προσιτό και διδάξιμο, σε αρκετές περιπτώσεις παρουσιάζεται ανάγκη να συγκερασθεί η ισχυρή έλξη τού επάγοντος στοιχείου (που λαμβάνει χώρα στη λαϊκή ετυμολογία) με τις αρχές τής γενίκευσης και της απλούστευσης. Αν ληφθεί υπ’ όψιν ότι η λαϊκή ετυμολογία συνάπτει τις λέξεις προς άλλα συστήματα με αφετηρία τη φωνητική εγγύτητα, μερικοί εύλογοι στόχοι της (π.χ. απομονωμένες λόγιες λέξεις, δάνεια, δυσπρόφερτοι τύποι κ.ά.) παρουσιάζουν διπλή γραφή, κατ’ εξοχήν όταν δεν έχει επηρεαστεί αισθητά η φωνητική μορφή των τύπων.</div><div align="justify"><br />Στην ανακοίνωση αυτήν αναλύεται η λειτουργία τής εικονικότητας στη λαϊκή ετυμολογία και εξετάζεται ο ρόλος της στη διδασκαλία τής ορθογραφίας. Διττογραφίες όπως <em>πιλοτή / πυλωτή, πίρος / πείρος, κτήριο / κτίριο, ρεβίθι / ρεβύθι, λικουρίνος / λυκουρίνος, χλομός / χλωμός</em> κ.ά., οι οποίες αποτελούν συχνά λεξικογραφικό πρόβλημα, αποδεικνύουν ότι ο βαθμός ανακλητικότητας του επάγοντος στοιχείου ποικίλλει, πράγμα που καθιστά την αποσαφήνιση αναγκαιότερη. Τέλος, προτείνονται τρεις αρχές για την τυποποίηση της ορθογραφίας των παρασυνδεδεμένων τύπων.</div>Dr Moshehttp://www.blogger.com/profile/03702767707516427063noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-1804624990106212351.post-13548883981449069282010-02-21T00:40:00.006+02:002010-02-22T09:43:01.098+02:00Νίκου Σαραντάκου: Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία (Αθήνα 2009, Εκδόσεις τού Εικοστού Πρώτου)<div align="right"><em>Βιβλιοκριτική παρουσίαση</em><br /></div><div align="justify"><br /><br />Σε μια από τις γλαφυρότερες ιστορίες τού Ηροδότου διαβάζουμε ότι ο Φαραώ Νεκώ (6ος αι. π.Χ.) οργανώνει στόλο φοινικικών πλοίων με σκοπό να κάνουν τον περίπλου της Αφρικής (αποκαλείται μετωνυμικά <em>Λιβύη</em> στο κείμενο). Ο περίπλους διήρκεσε τρία περιπετειώδη χρόνια και οι ναύτες επιστρέφοντας διηγούνταν έκπληκτοι «ὡς περιπλέοντες τὴν Λιβύην [= Αφρική] τὸν ἥλιον ἔσχον ἐς τὰ δεξιά» (4.42). Ο Ηρόδοτος αδυνατούσε να το πιστέψει («ἐμοὶ μὲν οὐ πιστά») και δικαιολογημένα. Έχοντας ζήσει βορείως του ισημερινού κύκλου, η οπτική γωνία των ναυτών που περιέπλευσαν τη Νότιο Αφρική τού ήταν εξ ολοκλήρου απροσδόκητη και, ως εκ τούτου, ασύλληπτη.</div><div align="justify"><br />Η επιστήμη τής ετυμολογίας αποδεικνύεται σε πολλές περιπτώσεις άσκηση σωστής οπτικής γωνίας. Αφού συγκεντρώσει το υλικό και απευθυνθεί στις πηγές του, ο ετυμολόγος ξανακοιτάζει τα στοιχεία με επιστημονική μέθοδο, προκειμένου να διακρίνει ποια οπτική γωνία είναι τώρα η καλύτερη. Τότε ακριβώς, κάποτε όλως διόλου απρόσμενα, η ιστορία τής λέξης έρχεται να του παραδοθεί σαν ώριμος καρπός.</div><div align="justify"><br />Τέτοιος καρπός ώριμης οπτικής γωνίας είναι το άρτιο βιβλίο <em>Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία</em> τού φιλολόγου και μεταφραστή Νίκου Σαραντάκου. Το έργο περιέχει τριάντα μία ιστορίες λέξεων «που ίσως σας έχουν απασχολήσει» (όπως δηλώνεται εύγλωττα στον υπότιτλό του) και πρωτοδημοσιεύτηκαν είτε στο ιστολόγιο του συγγραφέα είτε στην κυριακάτικη εφημερίδα με την οποία συνεργάζεται. Αναλυτικό πίνακα των κειμένων τού βιβλίου μπορεί ο αναγνώστης να δει στον <a href="http://sarantakos.wordpress.com/lexistoria/">ιστότοπο</a> του συγγραφέα.</div><div align="justify"><br />Ο Ν.Σ. επιδίωκε να συνθέσει ένα λεξιλογικό οδοιπορικό σε γεγονότα τού προηγούμενου έτους, ορμώμενος από λέξεις τής επικαιρότητας, αλλά κατάφερε κάτι πολύ σπουδαιότερο: να δείξει πώς συναρμολογείται μια ετυμολογική ιστορία κατ’ ευθείαν από τις πηγές. Ο συγγραφέας έχει το ταλέντο και την επιμονή να ξεδιαλέγει μέσα από σωρούς λεξιλογικών καταλοίπων τούς κρίκους μιας ασχημάτιστης ακόμη αλυσίδας και μετά να την προσφέρει όμορφα ξετυλιγμένη στον αναγνώστη.</div><div align="justify"><br />Χωρίς να το διατυμπανίζει και ενίοτε χωρίς καν να το δηλώνει, το βιβλίο συναθροίζει μερικές από τις θεμελιώδεις παραμέτρους τής επιστημονικής ετυμολογίας και τους δίνει μορφή, απτή εφαρμογή. Με ευσυνειδησία τονίζεται σε διάφορα σημεία η αξία που έχουν για την ετυμολογία:</div><div align="justify"><br />(α) η εκτίμηση της μορφολογικής αλλαγής (π.χ. σ. 73, όπου αναλύεται ο σχηματισμός των ρημάτων <em>χάνω, ξεχάνω</em>),<br />(β) η εκτίμηση της σημασιολογικής αλλαγής (π.χ. σ. 39-40, η σημασία «ψέμα» τής λ. <em>μούσι·</em> σ. 101-2, όπου αναλύεται ωραία το σημασιολογικό πεδίο τής λ. <em>παραβολή·</em> σ. 174-5, εξαιρετική η εξήγηση της σημασίας «σοβαρό λάθος» της λ. <em>μαργαριτάρι</em>),<br />(γ) η χρονολόγηση των τύπων (π.χ. σ. 164-5, όπου με εργώδη φιλολογική αναζήτηση προσδιορίζεται ακριβέστερα η αφετηρία τής λ. <em>γρίπη</em> στην Ελληνική),<br />(δ) οι γραπτές μαρτυρίες σε αντιδιαστολή προς οποιαδήποτε πεποιημένη αναγωγή (π.χ. σ. 133-5, όπου καυτηριάζεται η ασύγγνωστη παρετυμολόγηση του <em>debate</em> από το ανύπαρκτο *<em>δίβατον·</em> σ. 62, όπου καταδεικνύεται αναντίρρητα γιατί η λ. <em>κεφτές</em> δεν μπορεί να έχει ελληνική αρχή· σ. 33-35, όπου στηλιτεύεται η αδικαιολόγητη εμμονή ορισμένων στη γραφή τού <em>Βατοπεδίου</em> με -αι-).</div><div align="justify"><br />Από τη συνολική εικόνα τού βιβλίου είναι εμφανές ότι ο Ν.Σ. αναγνωρίζει την κοπιαστική λεξικογραφική εργασία, που έχει καθαρίσει το μονοπάτι από τα ξερόχορτα κάθε όμορφης ετυμολογικής ιστορίας. Το επιστημονικό του υπόβαθρο, όχι απλώς το ταλέντο, τον έχει βοηθήσει να αναγνωρίζει πώς συντελείται η γλωσσική αλλαγή, πότε μια λέξη αποτελεί δάνειο ή αντιδάνειο, πώς λειτουργεί το φαινόμενο της προφύλαξης και σε ποια πεδία βρίσκει πρόσφορο έδαφος η λαϊκή ετυμολογία. Ο Ν.Σ. αποδίδει αθροιστικό ειδικό βάρος στην ακρίβεια των στοιχείων, επικουρούμενος επίσης από ηλεκτρονικά και διαδικτυακά εργαλεία που δεν ήταν διαθέσιμα ή προσβάσιμα όταν συντάσσονταν τα λεξικά. Αντιλαμβάνεται επομένως ότι ένα λεξικό χιλιάδων λημμάτων δεν έχει τη δυνατότητα της εξονυχιστικής εμβάθυνσης σε κάθε λέξη (σ. 15), όπως συμβαίνει με μια μονογραφία.</div><div align="justify"><br />Οι στόχοι τού βιβλίου υπηρετούνται επίσης από τη γραφή του. Ο Ν.Σ. δεν γράφει ερμητικά, αλλά προσπαθεί επίμονα να συνομιλήσει με τον αναγνώστη και, όταν το πετυχαίνει, τον αιχμαλωτίζει στο κείμενο. Ο αναγνώστης θα ελκυστεί οπωσδήποτε από το ρωμαλέο ύφος τού βιβλίου, που πείθει χρησιμοποιώντας τα απλούστερα υλικά: Αποφεύγει τον μονοκόμματο μακροπερίοδο λόγο, ξεκινά από το γνωστό και προσφέρει βήμα-βήμα πρόσβαση στο καινούργιο, δίνει τη δυνατότητα νοητικής ανάπαυλας με ελεγχόμενους πλατειασμούς, λιτές αφηγηματικές διεξόδους, που λειτουργούν μνημονικά όπως η coda σε μια μουσική φράση.</div><div align="justify"><br />Δεν ριψοκινδυνεύω πολύ, νομίζω, αν υπογραμμίσω την υποψία μου ότι αυτή η καλαίσθητη γραφή έχει στηριχτεί εν πολλοίς στην εξοικείωση του Ν.Σ. με τη νεοελληνική λογοτεχνία. Στα κείμενά του συναντά κανείς άφθονες αναφορές, παραθέσεις και γνώμες από λογοτέχνες όπως ο Παπαδιαμάντης, ο Καρυωτάκης, ο Καβάφης, ο Καραγάτσης, ο Σολωμός, ο Καρκαβίτσας, ο Σκαρίμπας και άλλοι, με επιστροφές κυρίως στη γενιά τού 30, που αποτελεί τον μετρονόμο τής λογοτεχνικότητας στη νεοελληνική γραμματεία. Η επαφή τού συγγραφέα με κείμενα τέτοιων υψηλών απαιτήσεων φανερώνεται, καθώς πιστεύω, ως αναχώνευση και όχι σαν απλή κατάρτιση.</div><div align="justify"><br />Αυτός ο γόνιμος αντικατοπτρισμός επιτρέπει στον Ν.Σ. να συντάσσει γοητευτικές ιστορίες λέξεων, αναμφίβολα ξαναδουλεμένες στα χρόνια που πέρασαν, όπως τα κείμενά του για το <em>χρήμα</em> και τα <em>νομίσματα</em> (σ. 67 κ.εξ.), η ιστορία τής <em>μπάλας</em> (σ. 78 κ. εξ.), καθώς και η συνδυασμένη αφήγηση της πορείας των λ. <em>κάλπη, ψήφος, κουκκιά</em> και <em>κύαμος</em> (σ. 139-45). Ο καλλιεργημένος αναγνώστης μπορεί να αφεθεί στην ιστορία των <em>ελεφάντων</em> και των <em>αξιωματικών</em>, των πιονιών και των κομματιών τού σκακιού, βέβαιος ότι η εμπιστοσύνη του θα ανταμειφθεί πλούσια (σ. 117-8).</div><div align="justify"><br />Σε διάφορα σημεία τού βιβλίου ο Ν.Σ. διατυπώνει το αξίωμα «λεξιλογώ, δεν πολιτικολογώ» και χαίρομαι ότι έχει στις περισσότερες περιπτώσεις ευθυγραμμιστεί με αυτη τη σοφή αρχή. Η πολεμική για γλωσσικά ζητήματα, αταίριαστη άλλωστε στο ίδιο το αντικείμενο του βιβλίου, θα αδικούσε την επίπονη εργασία που υπόκειται σε αυτό. Δεν κουράζει, ελπίζω, να ξανατονίσω ότι η καυστική ειρωνεία αποτελεί μορφή φιλοφρόνησης προς τον εαυτό μας, την οποία οφείλουμε πάση θυσία να αποφύγουμε.</div><div align="justify"><br />Η ισορροπία, που φαίνεται ότι βρήκε ο Ν.Σ. σε αυτό το ζήτημα, άφησε χώρο για μερικές από τις ευστοχότερες κρίσεις που καταγράφονται στα κείμενά του. Προσυπογράφει κανείς τη γνώμη τού συγγραφέα ότι η ετυμολογία δεν είναι εργαλείο φρονήματος ούτε στοχεύει στην αποκατάσταση κάποιου είδους γλωσσικής καθαρότητας (σ. 12). Δύο από τις πιο μεστές δηλώσεις τού βιβλίου είναι ότι η στερεότυπη διατύπωση «μας γλιτώνει από την ανάγκη να σκεφτούμε» (σ. 29), καθώς και ότι «το να χρησιμοποιούμε βαριές και ηχηρές λέξεις σε κάθε χρήση τις φθείρει» (σ. 31). Δίκιο έχει επίσης στην παρατήρηση ότι το σύμπλεγμα -χτ-, άλλοτε απλωμένο και σε λόγιες λέξεις (π.χ. <em>εχτίμηση, πραχτικός, απόχτημα</em>), έχει πλέον υποχωρήσει (σ. 148), οριστικά όπως δείχνουν τα πράγματα. Καλοζυγισμένη είναι ακόμη η κρίση του, ότι αν υπάρχει εδραιωμένη ετυμολόγηση με ισχυρή εσωτερική αιτία, είναι μάταιο να αναζητείται άλλη αρχή, όπως συμβαίνει όταν ακατάρτιστοι ερευνητές ετυμολογούν απερίσκεπτά ξένες λέξεις από τα Ελληνικά (σ. 135).</div><div align="justify"><br />Λίγες μερικότερες αντιρρήσεις μου, πάντοτε διατυπωμένες εν γνώσει τής υψηλής στάθμης τού βιβλίου, αποβλέπουν μόνο στην ιδέα που εκφράζουν οι στίχοι τού Πινδάρου: <em>κέρδος δὲ φίλτατον, ἑκόντος εἴ τις ἐκ δόμων φέροι.</em></div><div align="justify"><br />Δεν είναι απολύτως ακριβές ότι «τα παιδιά των αρχαίων προγόνων μας την εποχή του Περικλή είχαν δάσκαλο τον παιδαγωγό» (σ. 26). Στην αρχαία Αθήνα ο όρος <em>παιδαγωγός</em> είχε πολύ πιο περιορισμένη εφαρμογή, αφού δήλωνε τον οικέτη (οικιακό επιμελητή), ο οποίος οδηγούσε τον μαθητή από και προς το διδασκαλείο, φροντίζοντας κατόπιν να μελετά τα μαθήματά του. Η γενικότερη σημασία δεν φαίνεται να ανήκει στην Αθήνα τής κλασικής εποχής.</div><div align="justify"><br />Ζήτημα οπτικής γωνίας, όπως συμβαίνει συχνά στην ετυμολογία, είναι η θεώρηση του <em>σκίτσου</em> ως αντιδανείου ή όχι, καθώς αμφότερες οι εκδοχές υπάρχουν στη βιβλιογραφία. Ο Ν.Σ. έχει υπ’ όψιν, ως φαίνεται (σ. 22), τους Cortelazzo & Zolli, αλλά οι περιπλοκές είναι άφθονες και η τελεία δεν έχει ακόμη τεθεί. Ζήτημα ορολογίας είναι, από την άλλη πλευρά, ο χαρακτηρισμός τού γαλλ. <em>torneiement</em> ως «ρηματικού ουσιαστικού» (σ. 21)· ο συγγραφέας έχει μάλλον μπερδέψει το <em>nomen actionis</em>, που ταιριάζει εδώ, με το ρηματικό ουσιαστικό όπως είναι π.χ. το γερούνδιο. Ακόμη, το υποκοριστικό τέρμα -<em>άκι</em> στο ουσιαστικό <em>παραδάκι</em> δεν «λειτουργεί επαυξητικά» (σ. 67), αλλά επιφέρει συναισθηματική σμίκρυνση, η οποία αποδίδει στην έννοια οικειότητα. Τέλος, δεν ανταποκρίνεται καθόλου στην πραγματικότητα η απόλυτα διατυπωμένη δήλωση ότι το Λεξικό τής Κοινής Νεοελληνικής είναι «το μόνο που έχει συνταχθεί με βάση σώματα κειμένων» (σ. 55)· λεπτομερειακή παρουσίαση των ειδικών πηγών των λεξικών υπάρχει στο μελέτημα «Σύντομη ανασκόπηση της σύγχρονης νεοελληνικής λεξικογραφίας» (συνεδριακή ανακοίνωση, διαθέσιμη προς ανάγνωση <a href="http://www.linguist-uoi.gr/cd_web/docs/greek/041_trapalisICGL8_OK.pdf">εδώ</a>).</div><div align="justify"><br />Κάνοντας λόγο για λίγα επουσιώδη αστοχήματα του βιβλίου, θέλω να υπογραμμίσω ξανά τη συνολική του αρτιότητα. Μου δίνει γνήσια και ειλικρινή χαρά ότι βλέπω τον συγγραφέα να συναυξάνεται με κάθε βιβλίο του, διδάσκοντας και διδασκόμενος, και να αντιμετρείται με τα κρυμμένα οδόσημα της ετυμολογικής πορείας, μέχρι που τελικά <em>mens agit molem</em>. Το βιβλίο <em>Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία</em> είναι μια ευφυής, μεθοδολογημένη μελέτη, που έχει ζυγίσει προσεκτικά τους όρους τής επιστήμης. Αλλά δεν κρύβει, καθώς πιστεύω, και τον ενθουσιασμό τού συγγραφέα για την ιστορία των λέξεων, ενθουσιασμό που φωτίζει χωρίς να τυφλώνει και ιστορία που μυεί χωρίς να εκθειάζει.</div><div align="justify"></div>Dr Moshehttp://www.blogger.com/profile/03702767707516427063noreply@blogger.com2tag:blogger.com,1999:blog-1804624990106212351.post-68519730391342076272009-12-24T01:37:00.014+02:002010-01-28T10:03:13.905+02:00Ημερίδα τής Ελληνικής Ονοματολογικής Εταιρείας: 27 Ιανουαρίου 2010<div align="justify"></div><div align="justify"></div><div align="justify">Η άλλη όψη τού ονόματος είναι η ταυτότητα. Η παρουσία τού κυριωνυμίου νοηματοδοτεί την πορεία του και εγγράφεται στη γλωσσική μνήμη, ακόμη και όταν τα περιστατικά που συνδέονται με αυτό έχουν λησμονηθεί. Το ονοματολογικό υλικό ισοδυναμεί, επομένως, με την αφήγηση μιας γλωσσολογικής ιστορίας από ποικίλους μάρτυρες σε διαφορετικό χρόνο.</div><div align="justify"><br />Τέτοιες συναρπαστικές ιστορίες θα παρουσιαστούν στην Ημερίδα για τα 30 χρόνια τής Ελληνικής Ονοματολογικής Εταιρείας, η οποία θα πραγματοποιηθεί στις 27 Ιανουαρίου 2010 στην Ανατολική Αίθουσα της Ακαδημίας Αθηνών. Η Ελληνική Ονοματολογική Εταιρεία, ιδρυμένη το 1980, εκδίδει το επιστημονικό περιοδικό <em>ΟΝΟΜΑΤΑ – Revue Onomastique</em> (έχουν μέχρι τώρα εκδοθεί 19 τόμοι), όπου έχει συγκεντρωθεί άφθονο, επιστημονικά ταξινομημένο ονοματολογικό υλικό.</div><div align="justify"><br />Για την οργάνωση της ημερίδας εργάζεται επιμελώς και με αφοσίωση η εκλεκτή φίλη και παλιά μου συμφοιτήτρια Χρυσούλα Καραντζή-Ανδρειωμένου, ερευνήτρια του Κέντρου Ερεύνης Νεοελληνικών Διαλέκτων και Ιδιωμάτων τής Ακαδημίας Αθηνών. Στις προσπάθειές της χρωστούμε την παρουσία επιστημονικών συμβολών που θα προσφέρουν στο ακροατήριο (όχι μόνο σε όσους είμαστε μέλη τής Εταιρείας) εξαιρετική τροφή για σκέψη.</div><div align="justify"><br />Στην ημερίδα συμμετέχω με την ανακοίνωσή μου <em>Δυσετυμολόγητες λέξεις προερχόμενες από κύρια ονόματα, </em>στην οποία αναφέρομαι σε όρους με αβέβαιη ετυμολογική προέλευση, που όμως φαίνεται ότι έχουν την αφετηρία τους σε κύρια ονόματα. Ειδικότερα, ασχολήθηκα με τις λέξεις <em>τρελοκαμπέρω, τεφαρίκι, σεφταλιά </em>και <em>διάνος.</em></div><div align="justify"><em></em><br />Ο <a href="http://onomatologia.gr/">ιστότοπος</a> της Εταιρείας έχει αρχίσει να λειτουργεί και το πλήρες πρόγραμμα είναι ανηρτημένο <a href="http://www.onomatologia.gr/images/stories/x/ONOMATOLOGIKH%20PROGRAMME.pdf">εκεί</a>. Εντούτοις, θα αναφέρω εδώ ορισμένες από τις ομιλίες που κρίνω ενδιαφέρουσες για το κοινό, ελπίζοντας να κινήσω το ενδιαφέρον των αγαπητών αναγνωστών.</div><p align="justify"><br /><br />Από τις συνεδρίες Α΄ & Β΄: 09.00-11.30 (πρωί)<br /><br /><strong>Μιχαήλ Σακελλαρίου</strong> (Ακαδημαϊκός): «Μυθολογικοί ήρωες και εθνικά ονόματα»<br /><strong>Νικόλαος Κοντοσόπουλος</strong> (Τέως διευθυντής τού Ιστορικού Λεξικού): «Οι καταλήξεις των εθνικών ονομάτων»<br /><strong>Χαράλαμπος Συμεωνίδης</strong> (Ομότιμος καθηγητής γλωσσολογίας τού Α.Π.Θ.): «Ετυμολογικό λεξικό των νεοελληνικών οικωνυμίων»<br /><strong>Αικατερίνη Πολυμέρου-Καμηλάκη</strong> (Διευθύντρια Κέντρου Ελληνικής Λαογραφίας, Ακαδημία Αθηνών) «Έβγαλε όνομα»<br /><strong>Κωνσταντίνος Μηνάς</strong> (Ομότιμος καθηγητής γλωσσολογίας τού Πανεπιστημίου Αιγαίου) «Τα σύνθετα νεοελληνικά επώνυμα»<br /></p><p align="justify"><br />Από την Γ΄ συνεδρία: 11.35-12.20 (μεσημέρι)<br /><br /><strong>Άγγελος Αφρουδάκης </strong>(Ερευνητής τού Κέντρου Ερεύνης Νεοελληνικών Διαλέκτων και Ιδιωμάτων, Ακαδημία Αθηνών): «Το αρχείο τοπωνυμίων και κυρίων ονομάτων τής Ακαδημίας Αθηνών»<br /><strong>Άλκηστις Ζαχαριάδη-Χιδίρογλου</strong> (Καθηγήτρια Τμήματος Γαλλικής Γλώσσας και Φιλολογίας τού Α.Π.Θ.) «Πολιτισμική πολυσημία μέσα από τις ονομασίες»<br /></p><p align="justify"><br />Από την Δ΄ συνεδρία: 12.40-13.30 (μεσημέρι)<br /><br /><strong>Ανδρομάχη Οικονόμου </strong>(Ερευνήτρια Κέντρου Ελληνικής Λαογραφίας, Ακαδημία Αθηνών): «Το όνομα του τόπου, ο τόπος τού ονόματος: Προσεγγίσεις στην ονοματολογία τού ελληνικού χώρου»<br /><strong>Θεόδωρος Μωυσιάδης</strong> (Δρ Γλωσσολογίας, Κέντρο Λεξικολογίας): «Δυσετυμολόγητες λέξεις προερχόμενες από κύρια ονόματα» </p><p align="justify"></p><br /><p align="justify">Από την Ε΄ συνεδρία: 13.15-14.25 (μεσημέρι)</p><br /><p align="justify"><strong>Γεωργία Κατσούδα</strong> (Ερευνήτρια Κέντρου Ερεύνης Νεοελληνικών Διαλέκτων και Ιδιωμάτων, Ακαδημία Αθηνών): «Μορφολογικά ζητήματα του νεοελληνικού κύριου ονόματος»<br /><strong>Χρυσούλα Καραντζή-Ανδρειωμένου</strong> (Ερευνήτρια Κέντρου Ερεύνης Νεοελληνικών Διαλέκτων και Ιδιωμάτων, Ακαδημία Αθηνών): «Λογοτεχνική ονοματολογία: ονόματα λογοτεχνικών ηρώων»<br /><br /><br />Από τις συνεδρίες Στ΄ & Ζ΄: 17.00-19.00 (απόγευμα)<br /><br />Θα παρουσιαστούν ανακοινώσεις με ονοματολογικό υλικό τοπικού χαρακτήρα (π.χ. Δυτική Κρήτη, Σύμη, Κεφαλλονιά, Πίνδος κ.ά.).</p><div align="justify"></div><div align="justify"></div>Dr Moshehttp://www.blogger.com/profile/03702767707516427063noreply@blogger.com1tag:blogger.com,1999:blog-1804624990106212351.post-26265425896255832642009-12-07T00:19:00.014+02:002012-04-25T13:32:12.358+03:00Παναγιώτη Κριμπά: Επιδράσεις τής Νεότερης Ελληνικής στις βαλκανικές γλώσσες (Αθήνα 2007: Εκδόσεις Γρηγόρη)<div align="right">
<em><a href="javascript:popupWindow(" image="http://www.biblionet.gr/images/covers/b126164.jpg')"" productname="Επιδράσεις"></a></em></div>
<div align="right">
<em></em></div>
<div align="right">
<em>Βιβλιοκριτική παρουσίαση</em><br />
<br /></div>
<br />
<div align="justify">
Μπορώ να θυμηθώ πολύ ζωηρά τις πρώτες φορές που προσπάθησα να βγάλω νερό από βαθύ πηγάδι - και πόσο είχα τότε ταλαιπωρηθεί. Πρέπει να ήταν περίπου τριάντα χρόνια πριν σε ένα κυκλαδίτικο νησί, όπου βρισκόμαστε για διακοπές. Στον παραθαλάσσιο οικισμό δεν υπήρχε ύδρευση και το βρόχινο νερό συλλεγόταν σε στέρνες, συνήθως χωρίς μάγγανο. Παρά την καλή μου πρόθεση να κάνω το παλληκάρι, τσαλαβουτούσα τον κάδο στο νερό, νομίζοντας ότι η ορμή ήταν αρκετή αποζημίωση για την αδεξιότητά μου. Θυμούμαι καθαρά τον αγαπημένο μου παππού να με παρακολουθεί απορημένος. Έχοντας σταδιακά χάσει την ακοή του από την Κατοχή και μετέπειτα, με κοίταξε αινιγματικά, σηκώθηκε, με παραμέρισε και κατόπιν με δυο-τρεις επιδέξιες κινήσεις έσυρε τον κουβά επάνω ξέχειλο από νερό.</div>
<div align="justify">
<br />
Τα συλλογίζομαι αυτά προσπαθώντας τώρα να καταλάβω πώς ένα αξιόλογο βιβλίο μπορεί κάποτε να ξεκινήσει υποσχόμενο πολλά και να αναδείξει τελικά την επίμοχθη αλλά άτεχνη εξοικείωση με γλωσσικό υλικό εξαιρετικά πυκνό, άνισο και ετερογενές. Με το βιβλίο του <em>Επιδράσεις τής Νεότερης Ελληνικής στις βαλκανικές γλώσσες</em> ο κ. Παναγιώτης Κριμπάς, λέκτορας στο Τμήμα Γλώσσας των Παρευξεινίων Χωρών τού Δ.Π.Θ., ασχολείται με τον δύσκολο τομέα των βαλκανισμών, δηλ. των κοινών χαρακτηριστικών που εμφανίζουν οι γλώσσες των Βαλκανίων. Ο κ. Κριμπάς δεν είναι ειδικός γλωσσολόγος, κινείται όμως με άνεση στο πεδίο αυτό, διακρίνεται για την ασυνήθιστη γλωσσομάθειά του και έχει το πλεονέκτημα ότι κατέχει τις γλώσσες που πραγματεύεται. Με κείμενο σφιχτοδεμένο, χωρίς παραπατήματα προς τη φλυαρία, ο συγγραφέας επιχειρεί να αναδείξει τον ρόλο τής Μεσαιωνικής και Νέας Ελληνικής στη διαμόρφωση των βαλκανικών γλωσσών.</div>
<br />
<div align="center">
<br />
<strong>Α. Τα δομικά στοιχεία</strong></div>
<br />
<div align="justify">
<br />
Από τις πρώτες του σελίδες το βιβλίο ρίχνει τον κάδο βαθιά στο πηγάδι· περιγράφει τον απαιτητικό χώρο που συγκροτούν οι βαλκανικές γλώσσες, αυτόν που προσδιορίζουμε ως <em>Sprachbund</em> «γλωσσικό δεσμό» ή «γλωσσική ένωση» ή, όπως προτείνει ο συγγραφέας, «ζώνη γλωσσικής επαφής» (σ. 27). Ο Π.Κ. δίνει επιτυχημένο ορισμό τού φαινομένου, αλλά προς όφελος του αναγνώστη ας σημειωθεί ότι ο όρος <em>Sprachbund</em> αναφέρεται σε ζώνη γλωσσών που παρουσιάζουν σύγκλιση ως προς ορισμένα χαρακτηριστικά. Αν και η σχετική βιβλιογραφία είναι εκτενής, η διατύπωση του βιβλίου ευστοχεί στις εξής δύο προϋποθέσεις: Τα κοινά δομικά χαρακτηριστικά πρέπει: α) να απαντούν σε γλώσσες που ανήκουν σε δύο τουλάχιστον διαφορετικές οικογένειες, β) να μην αιτιολογούνται ως αποτέλεσμα εσωτερικής γλωσσικής εξέλιξης (σ. 37 κ. 45-46).</div>
<div align="justify">
<br />
Από τον αρκετά μεγάλο αριθμό των στοιχείων που κατά καιρούς επικαλούμαστε, για να καθορίσουμε τη ζώνη των βαλκανισμών, οι γλωσσογεωγράφοι συνήθως συγκλίνουν στα ακόλουθα οκτώ (τα στοιχεία από τον Trask, 2007:404-5):</div>
<div align="justify">
<br />
α) Συγχώνευση γενικής και δοτικής πτώσης (π.χ. Αλβανική, Ελληνική, Βουλγαρική, Ρουμανική).<br />
β) Σχηματισμός μέλλοντα από περίφραση με ρήμα που σημαίνει «θέλω» (π.χ. Βουλγαρική, Ελληνική, Ρουμανική, Σερβοκροατική).<br />
γ) Επίταξη του οριστικού άρθρου (π.χ. Αλβανική, Ρουμανική, Βουλγαρική).<br />
δ) Απώλεια του απαρεμφάτου ακόμη και σε περιπτώσεις ταυτοπροσωπίας (π.χ. Ελληνική, Βουλγαρική, Σερβοκροατική).<br />
ε) Αναλυτικός σχηματισμός τού συγκριτικού των επιθέτων (π.χ. Αλβανική, Βουλγαρική, Ελληνική [προαιρετικά], Ρουμανική, Τουρκική).<br />
στ) Χρήση άτονης προσωπικής αντωνυμίας ως προληπτικού αντικειμένου (π.χ. Αλβανική, Βουλγαρική, Ρουμανική).<br />
ζ) Ξεχωριστοί ρηματικοί τύποι για άμεση και έμμεση αφήγηση (π.χ. Αλβανική, Βουλγαρική, Τουρκική).<br />
η) Σχηματισμός των αριθμητικών 11 – 19 με βάση τη δομή «ένα επί/σε δέκα» (π.χ. Αλβανική, Βουλγαρική, Ρουμανική).</div>
<div align="justify">
<br />
Άλλα εγχειρίδια μπορεί να δίνουν έμφαση και σε μερικά ακόμη χαρακτηριστικά, αλλά ο παραπάνω κατάλογος είναι αρκετά κατατοπιστικός.</div>
<div align="justify">
<br />
Από τα προηγούμενα είναι αυθυπονόητο ότι η βαλκανική ζώνη επαφής καθορίζεται από <em>μορφοσυντακτικά</em> χαρακτηριστικά, διότι αυτά αποτελούν τα δομικά στοιχεία τής γλώσσας. Σε αυτή τη βασική παραδοχή έχουν την εξήγησή τους τα καίρια προβλήματα του κρινόμενου βιβλίου. Αυτά σχετίζονται α) με το είδος των στοιχείων που είναι συγκρίσιμα και β) με την πηγή τής παρατηρούμενης σύγκλισης.</div>
<div align="justify">
<br />
Ο συγγραφέας ορίζει ως κύριο στόχο του να αναδείξει την ελληνική συμβολή στον βαλκανικό γλωσσικό δεσμό. Υποστηρίζει συγκεκριμένα ότι «η ύπαρξη των πολυάριθμων λέξεων αναμφισβήτητης ελληνικής προέλευσης τις οποίες συναντά κανείς στις βαλκανικές γλώσσες είναι πολύ πιθανό να υπονοεί πολλά και για την προέλευση αρκετών από τα ιδιαίτερα κοινά δομικά στοιχεία των εν λόγω γλωσσών» (σ. 35). Φοβούμαι ότι η προσεκτική αυτή διατύπωση συνιστά απλώς συγκερασμό εντυπώσεων απρόσφορων για το θέμα μας. Τα κοινά λεξιλογικά στοιχεία δεν αποτελούν δείκτη εντάξεως μιας γλώσσας σε ζώνη επαφής, διότι οφείλονται κατά κανόνα σε δανεισμό και όχι σε σύγκλιση. Η χρήση τού λεξιλογίου ως βάσης αναφοράς δεν είναι ασφαλές κριτήριο και υπονομεύει την ίδια την ιδέα τού γλωσσικού δεσμού για τον επιπρόσθετο λόγο ότι δεν αποσαφηνίζει ποια στοιχεία είναι αποδεκτά και ποια απορριπτέα (βλ. Thomason 1999, Joseph 1992).</div>
<div align="justify">
<br />
Η θεμελιώδης αυτή θέση φαίνεται να αθετείται από το βιβλίο. Παρά την αναμφισβήτητη κατάρτιση και τη στρωτή γραφή του, ο συγγραφέας αγωνίζεται να σύρει τον κάδο από το πηγάδι, χτυπώντας τον πότε στη μία και πότε στην άλλη πλευρά τού τοιχώματος. Όταν τελικά έρχεται στην επιφάνεια, λίγο υλικό είναι πλέον αξιοποιήσιμο σε σχέση με την κεντρική ιδέα. Εν προκειμένω, συχνά στις σελίδες τού βιβλίου συνωθούνται στοιχεία από όλα τα γλωσσικά επίπεδα. Ενώ ο συγγραφέας αναφέρει ότι δεν μελετά γενικώς τη βαλκανική ζώνη, αλλά τον ρόλο τής Ελληνικής στον σχηματισμό της (σ. 36), χωρίζει το βιβλίο του σε τέσσερα κεφάλαια κατά τα οποία εξετάζει τόσο δομικά όσο και λεξιλογικά χαρακτηριστικά, αντλώντας τα πρώτα από τους ήδη γνωστούς βαλκανισμούς. Πραγματεύεται διαδοχικά ελληνικές επιδράσεις στη Ρουμανική, την Αλβανική, τη Βουλγαρική και τη Σερβοκροατική, αφιερώνοντας το μεγαλύτερο τμήμα στο λεξιλόγιο και το βραχύτερο σε δομικά, μορφοσυντακτικά στοιχεία. Ο μη ειδικός αναγνώστης αποκομίζει τελικά την εντύπωση ότι τα εν λόγω χαρακτηριστικά είναι ίσης σπουδαιότητας ή τουλάχιστον συμμετρικής επιρροής και ότι η βαλκανική ζώνη ξεχωρίζει επειδή χρωματίζεται έντονα από ελληνικά λεξικά δάνεια.</div>
<div align="justify">
<br />
Με τα λεξιλογικά τεκμήρια θα ασχοληθώ αργότερα σε αυτή τη μελέτη. Η πραγμάτευση όμως των μορφοσυντακτικών χαρακτηριστικών ως προς κάθε μια από τις τέσσερεις προαναφερθείσες γλώσσες και ιδίως τα επί μέρους συμπεράσματα του βιβλίου αφήνουν άφθονο χώρο για αμφιταλάντευση, είναι <em>faire et refuser de faire</em>. Εννοώ συγκεκριμένα: Για κάθε μια από τις τέσσερεις εξεταζόμενες γλώσσες μελετώνται εννέα εικαζόμενοι βαλκανισμοί. Από αυτους ελληνικής αφετηρίας θεωρεί ο συγγραφέας μόνο δύο ή τρεις σε κάθε γλώσσα. Σε αρκετές περιπτώσεις γίνεται μνεία τής Βαλκανικής Δημώδους Λατινικής με τη σωστή παρατήρηση ότι η επίδρασή της είναι ίσως ισχυρότερη (π.χ. στην Αλβανική, σ. 113), πράγμα που όμως φοβούμαι ότι αντιβαίνει στη βασική θέση τού βιβλίου.</div>
<div align="justify">
<br />
Αυτό μας οδηγεί τώρα στη δεύτερη παραδοχή. Ποια είναι η πηγή των βαλκανισμών; Ο συγγραφέας υποθέτει ότι η Ελληνική (κυρίως η Μεσαιωνική) υπήρξε η απώτερη και ισχυρότερη πηγή επιρροής ως γλώσσα που επί αιώνες μιλήθηκε στην περιοχή. Προσθέτει προσεκτικά ότι, ακόμη και σε χαρακτηριστικά άλλης αρχής, η Ελληνική υπήρξε προφανώς ο δίαυλος ή το όχημα που τα διέδωσε (σ. 41). Στην ελκυστική αυτήν υπόθεση πρέπει να αντιτάξουμε ότι η απάντηση εξαρτάται από το είδος και τον αριθμό των ερωτήσεων, καθώς και από τις γλώσσες που πρέπει να ληφθούν υπ’ όψιν.</div>
<div align="justify">
<br />
Πόσο ευρεία είναι η βαλκανική ζώνη επαφής; Χωρίς να παρατίθεται εδώ κάθε υποθετικό σχήμα, έχουν προσαχθεί ισχυρά επιχειρήματα υπέρ και κατά της συμπερίληψης γλωσσών όπως η Τουρκική, η Ισπανοεβραϊκή, η Αρωμουνική, η Ρομανί και άλλες, με διαβαθμισμένη συμμετοχή (βλ. π.χ. Schaller 1975, Tomić 2001). Ας περιοριστούμε σε μία μόνο περίπτωση.</div>
<div align="justify">
<br />
Ο συγγραφέας απορρίπτει τη συμμετοχή τής Τουρκικής με τον συλλογισμό ότι δεν υπήρξε υποστρωματική και ότι απέκτησε τα χαρακτηριστικά της εκτός των Βαλκανίων (σ. 27 κ. 47). Η άποψη αυτή έχει υποστηριχθεί επίσης από τον Joseph (1983: 255), ο οποίος προβάλλει το κριτήριο ότι μια γλώσσα πρέπει να περιέχει χαρακτηριστικά που αποκλίνουν από προγενέστερα στάδιά της, προκειμένου να ταξινομηθεί στον γλωσσικό δεσμό.</div>
<div align="justify">
<br />
Στις αντιρρήσεις αυτές μπορούμε να αντιπαραθέσουμε δύο συλλογισμούς, οι οποίοι νομίζω ότι μας βοηθούν να αποκτήσουμε πιο ισορροπημένη εικόνα. Πρώτον, η συμμετοχή τής Τουρκικής δεν κρίνεται από τον υποστρωματικό χαρακτήρα ούτε απαιτείται σωρευτική επιρροή κατά το σχήμα τής αντεστραμμένης πυραμίδας· η Βαλκανική Τουρκική θα ήταν σαφώς παραστρωματική γλώσσα (<em>adstrate</em>, βλ. Friedman 1999: 521). Δεύτερον, μερικοί από τους γενικότερα παραδεκτούς βαλκανισμούς, πρωτεύοντες και δευτερεύοντες, συναντώνται στην Τουρκική, π.χ. ο αναλυτικός συγκριτικός των επιθέτων, η χρήση διακριτών ρηματικών τύπων για άμεση και έμμεση αφήγηση, η απώλεια του απαρεμφάτου, η σειρά όρων ΥΑΡ (υποκείμενο – αντικείμενο – ρήμα), η απώλεια φωνηεντικών χαρακτηριστικών όπως η μακρότητα και η ερρινότητα [overlay features], η ανάπτυξη κεντρικού μέσου φωνήεντος schwa [Ə] κ.ά. Πολλοί δέχονται ότι στην πραγματικότητα πηγή κάποιων από τα χαρακτηριστικά αυτά στις βαλκανικές γλώσσες (π.χ. των ρημάτων άμεσης και έμμεσης αφήγησης) υπήρξε η τουρκική γλώσσα. Προφανώς, η λύση δεν είναι να αποκλείσουμε από την αντιπαραβολή δομικά στοιχεία που δεν συνεισφέρουν στην υπόθεσή μας (το προκείμενο βιβλίο θέτει ως προϋπόθεση να απαντούν στην Ελληνική), αλλά να αναζητήσουμε άλλη ερμηνεία με ισχυρότερη αποδεικτική βάση.</div>
<div align="justify">
<br />
Συμπυκνώνοντας σε λίγες γραμμές σημεία από την ογκώδη σχετική βιβλιογραφία, διαπιστώνουμε την ευλογοφάνεια του θεωρητικού σχήματος της πολλαπλής αιτιότητας [multiple causation]. Ενώ τα λεξιλογικά στοιχεία τής ζώνης είναι σαφώς ελληνικής και τουρκικής αρχής, τα δομικά χαρακτηριστικά έχουν πολυμερέστερη αφετηρία, ξεκινώντας από τις εγγύτερες γλώσσες και καταλήγοντας στα απώτερα μέλη τής ζώνης. Φυσικά, ένα χαρακτηριστικό μπορεί κάλλιστα να χαθεί από τη γλώσσα-πηγή, προτού εξαπλωθεί πλήρως στη ζώνη επαφής, πράγμα που δυσχεραίνει τον εντοπισμό τής προέλευσής του, αυτό όμως συμφωνεί εξ ολοκλήρου με τον ρεαλισμό τής αποκατάστασης (βλ. Lindstedt 2000· Johanson 1992). Στην πραγματικότητα, κανένα από τα γλωσσικά χαρακτηριστικά τού βαλκανικού δεσμού δεν απαντά σε όλες τις γλώσσες που θεωρείται ότι ανήκουν σε αυτόν (Hamp 1979). Ακόμη και όταν ένα στοιχείο έχει σαφή την εξήγησή του από συγκεκριμένη γλώσσα (π.χ. η αντικατάσταση του απαρεμφάτου από τη δομή <em>θέλω</em> + συμπληρωματική πρόταση με υποτακτική έχει ελληνική αρχή, βλ. Horrocks 2006: 343-4), η πλειονότητα των συγκλίσεων έχουν σκοτεινή αφετηρία, ασυνεχή διάδοση και απροσδιόριστες ισογλώσσους. Συμβαίνει ό,τι αν ρίξουμε δυο-τρεις πέτρες στο νερό: τα κύματα επικαλύπτονται, συχνά κινούνται συνδυασμένα προς κοινή κατεύθυνση, επιταχύνοντας ή επιβραδύνοντας, και τελικά οι κύκλοι χάνουν το κέντρο τους.</div>
<br />
<div align="center">
<br />
<strong>Β. Τα λεξιλογικά στοιχεία</strong></div>
<br />
<div align="justify">
<br />
Θα αδικούσαμε όμως το έργο, αν δεν αναφερόμαστε στο τμήμα τού βιβλίου που καταλαμβάνει τη μεγαλύτερη έκταση: τα λεξιλογικά χαρακτηριστικά με ελληνική προέλευση σε τέσσερεις βαλκανικές γλώσσες. Ο συγγραφέας μάς προσφέρει ένα αλφαβητικό γλωσσάριο αυτών των λέξεων για κάθε γλώσσα, το οποίο (παρά τις αναπόφευκτες επαναλήψεις) αποδεικνύεται χρήσιμο και προσεγμένο. Μερικές από τις πιο επιμελημένες σελίδες τού βιβλίου ανήκουν σε αυτά ακριβώς τα τμήματά του, θέλω δε να ξεχωρίσω τους πίνακες που έχει ετοιμάσει ο συγγραφέας για την αντιπροσώπευση των ελληνικών φωνημάτων στα δάνεια των τεσσάρων γλωσσών (σ. 87-90 για τη Ρουμανική, σ. 175-8 για την Αλβανική, σ. 218-21 για τη Βουλγαρική, σ. 251-4 για τη Σερβοκροατική). Οι πίνακες αυτοί δεν είναι φωνοτακτικές κατασκευές τής θεωρίας, αλλά έχουν προκύψει από το γλωσσικό υλικό και αυτό συμβάλλει στην ακρίβειά τους.</div>
<div align="justify">
<br />
Είναι εντούτοις αξιοπαρατήρητο ότι ο συγγραφέας δεν φαίνεται να έχει λάβει υπ’ όψιν του κατά την ετυμολόγηση των δανείων μεγάλο μέρος τής επιστημονικής εργασίας που είχε γίνει ώς το 2005, οπότε ολοκληρώθηκε η συγγραφή τού βιβλίου. Από την τεκμηρίωση και τη βιβλιογραφία προκύπτει ότι περιορίστηκε στο <em>Ετυμολογικό Λεξικό</em> τού Ν. Ανδριώτη (και μάλιστα στη β΄ έκδοση, όχι στην εμπλουτισμένη και διορθωμένη γ΄ έκδοση του 1983) και δεν έχει εξετάσει τη συμβολή των δύο βασικών λεξικών, του ΛΝΕΓ (Γ. Μπαμπινιώτη) και του ΛΚΝ (Ίδρυμα Τριανταφυλλίδη). Ομοίως, δεν έχει αντλήσει πληροφορίες από το μνημειώδες <em>Λεξικό τής Μεσαιωνικής Ελληνικής Δημώδους Γραμματείας</em> του Εμμ. Κριαρά, το οποίο σχετίζεται άμεσα με την περίοδο που διαλαμβάνεται στο βιβλίο. Δύο ακόμη σημαντικά άρθρα που θα μπορούσε να έχει συμβουλευτεί ο συγγραφέας οφείλονται σε συμβολές τού Ανδριώτη· πρόκειται για τα μελετήματά του «Τὰ ἑλληνικὰ στοιχεῖα τῆς βουλγαρικῆς γλώσσης» (<em>Αρχείον θρακικού θησαυρού</em> 17 [1952], σ. 33-100) και «Τὰ ἑλληνικὰ στοιχεῖα στὶς γλῶσσες τῶν γειτόνων μας Σλάβων» (<em>Σήμερα</em> 1 [1960], τεύχ. 5, σ. 3-5). Περισσότερη βιβλιογραφία, απαραίτητη για την ενασχόληση με τη βαλκανική γλωσσολογία, παρατίθεται στο τέλος αυτής της μελέτης.</div>
<div align="justify">
<br />
Στο λεξιλογικό τμήμα συναντούμε αρκετές αξιοσημείωτες παρατηρήσεις, που φανερώνουν καλή γνώση τής γλωσσογεωγραφίας των νεοελληνικών ιδιωμάτων και των επαφών τους με τις βαλκανικές γλώσσες. Ο Π.Κ. κινείται στις βαλκανικές γλώσσες με ευχέρεια, αγωνιζόμενος, όπως είχε γράψει άλλοτε ο Thumb, «να χωρίσει τα σκύβαλα από τον καρπό».</div>
<div align="justify">
<br />
Εν προκειμένω: Σωστά παρατηρεί ότι ο τύπος <em>economisi</em> της Ρουμανικής έχει την αρχή του στον συνοπτικό τύπο <em>ἐκονόμησα</em>, ο οποίος είναι (ας σημειωθεί) ήδη μεσαιωνικός (σ. 74). Έχει δίκιο όταν λαμβάνει υπ’ όψιν το φωνολογικό σύστημα της αποδέκτριας γλώσσας, προκειμένου να κρίνει την προέλευση μιας λέξεως (π.χ. σ. 86) και πολύ μεθοδικά πραγματεύεται τα ταξινομικά στοιχεία [classifiers] της Νέας Ελληνικής, εξηγώντας πώς αποκτούν αρνητική σημασία (π.χ. σ. 95, <em>άνθρωπος, φράγκο, δεκάρα, γραμμάριο, στάλα, ψυχή – ψυχή δεν περπατούσε στον δρόμο!</em>) Ενημερωμένος αποδεικνύεται ο συγγραφέας ως προς την αξία τής ταξινόμησης των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών σε centum και satem και οι σχετικές σελίδες τού βιβλίου είναι καλοζυγισμένες και κατατοπιστικές (σ. 103-4).</div>
<div align="justify">
<br />
Ακόμη, εύστοχα ερμηνεύει την εξέλιξη του δείκτη <em>θα</em> (σ. 92), την επικράτηση του ημιφωνικού [j] στον ενικό τής λ. <em>αντσούγια</em> (σ. 117), καθώς και την προέλευση των τοπωνυμίων <em>Καλογρέζα</em> και <em>Σχηματάρι</em> από την Αλβανική (σ. 135 κ. 168). Συζητήσιμη αλλά όχι απορριπτέα είναι η πρότασή του για την ετυμολόγηση της λ. <em>πίτα</em>, που έχει ταλανίσει όλες τις γενεές ετυμολόγων (σ. 82), και εξαιρετική η υπόθεσή του ότι το αλβ. <em>roit</em> «στάζω, ρέω» πρέπει να προήλθε «από κάποιον ιδιωματικό τύπο *<em>ροΐσω</em> (< *<em>ροΐζω</em>), τον οποίο δεν έχω συναντήσει», όπως σημειώνει ο συγγραφέας (σ. 162). Η ετυμολόγηση είναι απολύτως έγκυρη, διότι οι ρηματικοί τύποι <em>ροΐζω (ροΐσω), ρούζω</em> (< <em>ρο(ή)</em> + παραγωγικό τέρμα -<em>ίζω</em>) όντως υπάρχουν στη διάλεκτο του Πόντου με τη σημασία «πέφτω (από άλογο, από ψηλά)», άρα και «ρέω, στάζω».</div>
<div align="justify">
<br />
Ωστόσο, όταν σταθούμε λεπτομερώς στον έλεγχο των ερμηνειών, συναντούμε μερικά ετυμολογικά σφάλματα. Θα στρέψω τώρα την προσοχή σε λίγα από αυτά, όσα κρίνω σοβαρότερα ή έχουν μεθοδολογικό ενδιαφέρον, με την προσδοκία ότι τα σχόλια αυτά θα συμβάλουν στην επιστημονική πειθαρχία που πρέπει να διέπει την ετυμολογική έρευνα.</div>
<div align="justify">
<br />
# (σ. 85) Το ρουμ. <em>tiflă</em> «μούντζα» ετυμολογείται σωστά από το ελλ. <em>τύφλα</em>, αλλά η ερμηνεία τής σημασίας είναι άστοχη. Η ανοιχτή παλάμη δεν «συμβολίζει τις ακτίνες τού φωτός που τυφλώνει», όπως σημειώνει με επιφύλαξη ο συγγραφέας, αλλά αναφέρεται στο μεσαιωνικό έθιμο κατά το οποίο άλειφαν το πρόσωπο του διαπομπευομένου με καπνιά. Όπως έχω γράψει εκτενώς αλλού, η συναφής λ. <em>μούντζα</em> (επίσης μεσν. <em>μούζα</em>) δεν ετυμολογείται από το επίθ. <em>μουντός</em>, όπως αναφέρει ο Π.Κ. ακολουθώντας διστακτικά τον Ανδριώτη (σ. 153), αλλά από το περσ. <em>muzh</em> (ίδια σημασία). Η πατρότητα της προτάσεως ανήκει στον Γ. Γιαννουλέλλη.</div>
<div align="justify">
<br />
# (σ. 133) Το αλβ. <em>imonik</em> «καρπούζι» ετυμολογείται εσφαλμένα από τύπο <em>χυμωνικό</em>, που ο συγγραφέας ανάγει στο ουσ. <em>χυμός</em>, παρ’ ότι ο σχηματισμός είναι μορφολογικώς αστήρικτος. Πρόκειται προφανώς για το <em>χειμωνικό</em> (< <em>χειμώνας</em>), λέξη γνωστή στη διάλεκτο της Κάτω Ιταλίας και στα ιδιώματα της Κεφαλλονιάς και της Λευκάδας. Η λ. δήλωνε φρούτα κομμένα πρόωρα, τα οποία αφήνονταν να ωριμάσουν εκτός εποχής και μακριά από το δέντρο.</div>
<div align="justify">
<br />
# (σ. 149) Το αλβ. <em>manar</em> «οικόσιτο αρνί» ανάγεται στο ελλ. <em>μανάρι</em>, το οποίο εξηγείται λανθασμένα από το ελνστ. υποκοριστικό <em>ἀμνάριον</em> (του αρχ. <em>ἀμνός</em>). Όπως έχω γράψει αλλού, ο παμβαλκανικός αυτός όρος προέρχεται μάλλον από το αρωμουνικό <em>manări</em> (πληθ. τού <em>manaru</em>), το οποίο έχει την αφετηρία του στο υστερολατινικό επίθ. <em>manuarius</em> (< λατ. <em>manus</em> «χέρι») και δήλωνε αρχικώς το ζώο «που τρέφεται από το χέρι κάποιου», που είναι οικόσιτο και εξημερωμένο. Η πατρότητα της προτάσεως ανήκει στoν S. Nicosia.</div>
<div align="justify">
<br />
# (σ. 198) Το μεσν. <em>τσεκούρι(ν)</em> δεν σχηματίστηκε από υποτιθέμενη συνεκφορά <em>το σεκούριον</em> > *<em>τ’ σεκούρι(ν)</em> > <em>τσεκούρι</em> «με τροπή του [s] σε [ts] λόγω γρήγορης εκφοράς του ουδέτερου οριστικού άρθρου και του ουσιαστικού που ακολουθεί». Ο τσιτακισμός δεν λειτουργεί έτσι, το δε άρθρο δεν συγκόπτει προ συμφώνου τα τελικά φωνήεντα. Απεναντίας, από την υστερολατινική συνεκφορά <em>(manuaria) securis</em> «πέλεκυς (χειρός)» ο τύπος <em>securis</em> έδωσε το ελνστ. <em>σεκούριον</em>, από όπου με προσθίωση της άρθρωσης προ των φωνηέντων [e, i] προέκυψε το προστριβές [ts], πβ. κ. <em>τσυρίζω < συρίζω, τσούζω < σίζω</em>.</div>
<div align="justify">
<br />
# (σ. 202) Το μεσν. <em>κουτσός</em> δεν προέρχεται από το ανύπαρκτο *<em>κοψός</em>, καθώς είχε αρχικά υποθέσει ο Κ. Άμαντος. Εξηγώ γιατί στο βιβλίο μου <em>Εισαγωγή</em> <em>στη μεσαιωνική και νεοελληνική ετυμολογία</em> (σ. 121-2). Πιθανότερη είναι η αναγωγή στο υστερολατινικό επίθετο <em>coxus / cossus</em> «χωλός», στην οποία συνηγορούν τα γλωσσοϊστορικά δεδομένα. Η πατρότητα της προτάσεως ανήκει στον Στ. Αλεξίου.</div>
<div align="justify">
<br />
# (σ. 210) Όταν υποβάλλουμε ετυμολογική πρόταση, είναι σκόπιμο να ελέγχεται σχολαστικά η χωροχρονική τοποθέτηση των λέξεων. Εν προκειμένω, το ελλ. <em>μουστάκι</em> δεν προέρχεται από το ιταλ. <em>mustachio</em>, αν και (για να μην αδικήσουμε τον συγγραφέα) είναι σωστό να λεχθεί ότι το ίδιο σφάλμα επαναλαμβάνουν ο J. Maher και ο R. Anttila. Η λ. έχει αδιάλειπτη παρουσία στην Ελληνική: αρχ. <em>μύσταξ, -ακος,</em> ελνστ. <em>μουστάκιον</em> (υποκοριστικό), μεσν. <em>μουστάκι(ν).</em> Δεν υπάρχει βάση για να επικαλεστούμε ξένη αφετηρία ή μεσολάβηση.</div>
<br />
<div align="justify">
<br />
Κάνω συχνά τη σκέψη ότι, ακόμη και όταν καταπιάνεται με ζητήματα που δεν εμπίπτουν πλήρως στο αντικείμενό του, ο καλός μελετητής έχει τον τρόπο να ξεχωρίζει. Από το βιβλίο του <em>Επιδράσεις τής Νεότερης Ελληνικής στις βαλκανικές γλώσσες</em> ο κ. Κριμπάς αναδεικνύεται για την καλλιέργεια και την αδρή γραφή του.</div>
<div align="justify">
<br />
Με στενοχωρεί να πω ότι, ειδικά στον τομέα τής εκτίμησης των βαλκανισμών ως δομικών στοιχείων που αποτελεί την κεντρική θέση τού βιβλίου, ο συγγραφέας βασανίζεται φιλότιμα να αντλήσει νερό από το βαθύ αυτό πηγάδι, χωρίς τελικά να τα καταφέρνει. Το βιβλίο μένει σαν διστακτικό αποτύπωμα ενός ταλαντούχου τεχνίτη, που ίσως χρειαζόταν να το ξαναπιάσει ωριμότερος πια και με πληρέστερη ειδική κατάρτιση. Η ευφυΐα και ευσυνειδησία τού συγγραφέα καθιστούν, νομίζω, αυτή την προσδοκία βεβαιότερη.<br />
<br />
<strong>Βιβλιογραφικές παραπομπές</strong><br />
<br />
Friedman, V.A. 1999: «West Rumelian Turkish in Macedonia and adjacent areas». <em>The Turkish Language in Contact</em>. Amsterdam: J. Benjamins.<br />
Friedman, V.A. 2006: «Balkans as a Linguistic Area». In: Keith Brown (ed.) <em>Encyclopedia of Language & Linguistics,</em> 2nd edition, vol. 1, pp. 657-672. Oxford: Elsevier.<br />
Hamp, E. 1979: «Linguistic areas or clusters?». <em>Quatrième Congrès International des Études du Sud-est Européen</em>. Ankara.<br />
Horrocks, G. 1997: <em>Greek. A history of the language and its speakers</em>. London & New York (μτφρ. 2006 υπό Μ. Σταύρου & Μ. Τζεβελέκου, Αθήνα: Εστία).<br />
Johanson, L. 1992: <em>Strukturelle Faktoren in türkischen Sprachkontakten</em>. Stuttgart: Franz Steiner.<br />
Joseph, B. 1983: <em>The synchrony and diachrony of the Balkan infinitive</em>. <em>A study in areal, general and historical linguistics. </em>Cambridge: Cambridge University Press.<br />
Joseph, B. 1992: «Balkan languages». <em>International Encyclopaedia of Linguistics</em>. Oxford: Oxford University Press.<br />
Lindstedt, Yuko 1999: «Linguistic balcanisation: contact-induced change by mutual reinforcement». <em>Conference on Language Contact, Groningen</em>.<br />
Schaller, H.W. 1975: <em>Die Balkansprachen. Eine Einführung in die Balkanphilologie</em>. Heidelberg.<br />
Thomason, Sarah G. 1999: «Linguistic areas and language history». <em>Conference on Language Contacts, Groningen.</em>Trask, L. 2007 (β΄ έκδ.): <em>Historical linguistics</em>. London: Hodder. </div>Dr Moshehttp://www.blogger.com/profile/03702767707516427063noreply@blogger.com3tag:blogger.com,1999:blog-1804624990106212351.post-38425236646498189712009-06-16T14:05:00.008+03:002009-07-27T22:14:47.158+03:00Πίσω από τις γραμμές<div align="right"><span style="font-size:85%;">Με αφορμή τη μετάφραση του βιβλίου τής Henriette Walter,<br /><em>Η περιπέτεια των γλωσσών τής Δύσης</em>, μετάφραση: Έφη Μαργέλη,<br />επιμέλεια: Παν. Χαραλαμπάκος (Αθήνα 2007, εκδ. Ενάλιος)</span></div><div align="right"><span style="font-size:85%;"><br /></div></span><p align="justify"><br />Γνώρισα την κ. Βαλτέρ αρκετά χρόνια αφότου είχα διαβάσει το βιβλίο της. Ακούοντάς την να μιλάει αναρωτήθηκα γιατί μου φαινόταν οικείο το πρόσωπό της. Με το ύφος που στολίζει η καλοσύνη και η αποκτημένη ωριμότητα, η κ. Βαλτέρ μιλούσε όπως έγραφε: βιογραφώντας τις λέξεις και μεταδίδοντας ευγενικούς στοχασμούς για τις γλώσσες και τους ομιλητές τους.<br /><br />Από την πρόσφατη ελληνική μετάφραση του γαλλικού βιβλίου δεν ανέμενα να μεταφέρει το συνομιλητικό και πρόσχαρο ύφος τού πρωτοτύπου· αναγνωρίζω πόσο είναι άδικο να επωμίζεται ο μεταφραστής ρόλο που αρμόζει σε εκ νέου συγγραφή. Εφόσον, όμως, πρόκειται για γλωσσολογικό κείμενο προορισμένο να κερδίσει το ευρύ κοινό, θα προσδοκούσαμε εύλογα επιστημονική ακρίβεια και γλωσσική ισοδυναμία, ενδείξεις ότι η μεταφράστρια και ο επιμελητής αγωνίστηκαν να υπηρετήσουν το κείμενο.<br /><br />Η εξακοσίων σελίδων μετάφραση που έχουμε στα χέρια μας είναι τεράστιο έργο και καταλαβαίνω πόσο δύσκολο είναι να εργαστεί κανείς υπό πίεση χρόνου σε τέτοιο απαιτητικό βιβλίο. Η εξιστόρηση της πορείας τόσων διαφορετικών γλωσσών, η παράθεση δεκάδων λεξικών τύπων και παραδειγμάτων και η ευφυής παρουσίαση της επιστήμης με τρόπο αφηγηματικό υφαίνουν από κοινού ολόκληρο τον ιστό των δυτικοευρωπαϊκών ανταλλαγών χωρίς να κουράζουν τον αναγνώστη. Δυστυχώς, όμως, ο χειρισμός τέτοιου και τόσου υλικού με άφθονους τύπους, οικωνύμια, τοπωνύμια και επιστημονικούς όρους ήγειρε υψηλές προσδοκίες, στις οποίες φοβούμαι ότι η ελληνική μετάφραση δεν κατάφερε γενικά να ανταποκριθεί.<br /><br />Τα επιστημονικά βιβλία, ακόμη και όταν παρέχουν εκλαϊκευμένες γνώσεις, ζητούν από τον μεταφραστή να είναι κάτοχος του πλαισίου αναφοράς τους, γνώστης των τεχνικών όρων και των διακρίσεών τους, απαιτούν εν ολίγοις να διαθέτει κοινό υπόβαθρο επικοινωνίας με τον συγγραφέα. Ειδάλλως, υπάρχει κίνδυνος να φθείρει το κείμενο μεταφράζοντας επιπόλαια, χωρίς συνέπεια και υπό το νέφος τής αμηχανίας, η οποία δίχως άλλο θα φτάσει στον αναγνώστη.<br /><br />Παρακαλώ τώρα να μου συγχωρηθεί μια δήλωση που ίσως ακουστεί κατηγορηματική: Μπορώ να φανταστώ τον μεταφραστή και τον επιμελητή τού επιστημονικού βιβλίου μονάχα τριγυρισμένους από μια απέραντη βιβλιοθήκη, να καλοζυγίζουν κάθε λεξική επιλογή και να ζητούν συμβουλές ειδικών στα θέματα που δεν κατέχουν. Η μεταφραστική εργασία που γίνεται από μνήμης, χωρίς βιβλιογραφία και επίπονη έρευνα, δεν κερδίζει καθόλου τον σεβασμό μου.<br /><br />Η εν λόγω μετάφραση είναι σε μεγάλο βαθμό άνιση. Παρ’ ότι γραμμένη σε γλώσσα στρωτή και γενικά ομαλή, παρ’ ότι καταβλήθηκε προσπάθεια να παρουσιαστούν τα εθνωνύμια και τοπωνύμια με την αντίστοιχη ελληνική ονομασία (αναγνωρίζω την εγκυκλοπαιδική έρευνα που οπωσδήποτε έγινε), στα αυστηρώς γλωσσολογικά του σημεία, αυτά που κατ’ εξοχήν χρωματίζουν το πρωτότυπο, το μεταφρασμένο κείμενο προχωρεί ψηλαφητά και αφήνει τον αναγνώστη σε πυκνή ομίχλη.<br /><br />Οι προκαταρκτικές αυτές παρατηρήσεις με βοηθούν να ξεχωρίσω στη συνέχεια δύο κατηγορίες μεταφραστικών αστοχιών που υποπίπτουν αμέσως στην προσοχή.<br /><br />Εν πρώτοις, η απόσταση από το αντικείμενο του βιβλίου καταφαίνεται από τον ατυχή χειρισμό αρκετών γλωσσολογικών όρων. Το βιβλίο αδικείται κατάφωρα όταν ο όρος <em>sons distinctifs</em> «ήχοι με διακριτική αξία» (δηλ. φωνήματα) αποδίδεται «χαρακτηριστικοί ήχοι» (σ. 44) ή όταν χρησιμοποιείται ο όρος «μεταγραφή» (σ. 46) για να αποδοθεί το γαλλ. <em>translittération</em>, που όμως δηλώνει τον «μεταγραμματισμό». Οι <em>formes prestigieuses</em> δεν είναι φυσικά «περίβλεπτοι τύποι» (σ. 58), αλλά «τύποι κύρους», η δε <em>reconstruction</em> μεταφράζεται αδέξια «ανακατασκευή των γλωσσών» (σ. 89) ή «ανασκευή των μορφών τής γλώσσας» (σ. 235, 474), ενώ οι καθιερωμένοι όροι είναι «επανασύνθεση» ή έστω «αποκατάσταση».<br /><br />Η αβεβαιότητα στην παρουσίαση των επιστημονικών όρων έχει επιπλέον ως αποτέλεσμα η <em>mutation consonantique</em> «συμφωνική τροπή» να μεταφράζεται απρόσεκτα «μεταλλαγή των συμφώνων» (σ. 95), «μετάλλαξη» (στον πληθ., σ. 97, 114), πράγμα που παρέσυρε τη μεταφράστρια στον ατυχή νεολογισμό «αμετάλλακτοι κανόνες» (σ. 168) αντί «αμετάβλητοι κανόνες» (γαλλ. <em>règles immuables</em>). Το ελληνικό κείμενο συγχέει αδικαιολόγητα τους τεχνικούς όρους <em>désinence</em> «κατάληξη» και <em>suffixe</em> «επίθημα» μεταφράζοντάς τους αδιακρίτως ως «καταλήξεις» (σε διάφορα σημεία, π.χ. σ. 311) και αποδίδει άστοχα τη λέξη <em>formes</em> ως «μορφές» αντί «τύπους». Επιπρόσθετα, η λέξη <em>calque</em>, η οποία δηλώνει τύπους σχηματισμένους κατά το πρότυπο ξένων όρων, αποδίδεται βιαστικά «αντίγραφο» (σ. 304, 478) αντί «μεταφραστικό δάνειο», ο γλωσσολογικός όρος <em>notation</em> «δήλωση» μεταφράστηκε ασταθώς «σημειογραφία» (των φωνηέντων, σ. 41) και «προσδιορισμός» (της έρρινης προφοράς, σ. 123) και ο φωνητικός όρος <em>voiced dorsal spirant</em> «ηχηρό οροφικό συριστικό» (από αγγλικό τίτλο, σ. 517) αλλοιώθηκε σε «προφερόμενο ραχιαίο συρριστικό [sic] ήχο».<br /><br />Μερικοί ακόμη αλλοιωμένοι γλωσσολογικοί όροι: «χαρακτηριστικά ένωσης» (σ. 363, αντί του ορθού «ενωτικά», γαλλ. <em>traits d’union</em>), «σημειολογία» (σ. 361, αντί του ορθού «σημασιολογία», γαλλ. <em>sémantique</em>), «διάλεκτοι» (σ. 352, αντί του ορθού «τοπικά ιδιώματα», γαλλ. <em>patois</em>), «παραγωγική ερμηνεία» (σ. 598, αντί του ορθού «γενετική ερμηνεία», αγγλ. <em>genetic interpretation</em>, από βιβλιογραφικό τίτλο).<br /><br />Η δεύτερη κατηγορία λαθών είναι, καθώς πιστεύω, απόρροια της πρώτης. Η ατελής κατανόηση του γλωσσολογικού περιεχομένου τού βιβλίου αποκόπτει μερικές φορές εξ ολοκλήρου τη μετάφραση από το πρωτότυπο. Επί παραδείγματι, διαβάζοντας τη φράση «σταδιακή κατάρρευση του τυχαίου συστήματος» (σ. 155) χρειάστηκε να καταφύγω στο πρωτότυπο για να ανακαλύψω ότι επρόκειτο περί του «πτωτικού συστήματος» (γαλλ. <em>du système casuel</em>). Από θολή αντίληψη της ατμόσφαιρας που μεταδίδει το βιβλίο η καθαρεύουσα χαρακτηρίστηκε «επιστημονική, ελιτίστικη και λίγο θεοποιημένη» (σ. 59, αντί «λόγια, ελιτίστικη και κάπως μνημειακή», γαλλ. <em>savante, élitiste, un peu statufiée</em>). Το λατινικό ρήμα <em>delirare</em> δεν σήμαινε αρχικώς «βγαίνω από τη δεξιά γραμμή» (σ. 134), αλλά «φεύγω από την ευθεία, παρεκκλίνω» (γαλλ. <em>sortir de la ligne droite</em>). Στη σελίδα 331 μια άκρως ενδιαφέρουσα υποενότητα τιτλοφορείται «Λέξεις με την ίδια ετυμολογία», αλλά απαιτείται να την αντιπαραβάλουμε με τον πρωτότυπο τίτλο <em>Les doublets ne sont pas des synonymes</em>, για να κατανοήσουμε ότι η σωστότερη απόδοση είναι «Ομόρριζα αλλά όχι συνώνυμα».<br /><br />Μερικές ακόμη αστοχίες αυτής της κατηγορίας: «ανάθεση κυρίων ονομάτων» (σ. 233, αντί του δόκιμου «ονοματοδοσία», γαλλ. <em>attribution des noms propres</em>), «Οι απόπειρες που αποβλήθηκαν» (σ. 167, τίτλος υποενότητας, αντί του ορθού «Αποτυχημένες απόπειρες», γαλλ. <em>Tentatives avortées</em>), «προνομιακή ορθογραφία» (σ. 489, αντί του ορθού «προτιμώμενη ορθογραφία», γαλλ. <em>orthographe préférentielle</em>), «παρούσα προφορά» (σ. 46, αντί του ορθού «τρέχουσα προφορά», γαλλ. <em>prononciation actuelle</em>), «Δύο ειδικότητες της ολλανδικής γραμματικής» (σ. 490, τίτλος υποενότητας, αντί του ορθού «Δύο ιδιαιτερότητες της ολλανδικής γραμματικής», γαλλ. <em>Deux spécialités de la grammaire néerlandaise</em>).<br /><br />Τα λάθη πληθύνονται όταν πρόκειται για λέξεις ή φράσεις από γλώσσες με τις οποίες η μεταφράστρια δεν είναι εξοικειωμένη, π.χ. λατ. <em>nec plus ultra</em> «το μη περαιτέρω, (λαϊκ.) ώς εδώ και μη παρέκει» (που αποδόθηκε «δεν υπάρχει καλύτερο», σ. 160), λατ. <em>tandem</em> «τελικά, τέλος πάντων» (που αποδόθηκε «ζευγάρι», σ. 159), γερμ. <em>Fahrkarte</em> «εισιτήριο» (που αποδόθηκε «χαρτονόμισμα», σ. 441), γερμ. <em>Regiment</em> «σύνταγμα» (που αποδόθηκε «στράτευμα», σ. 441).<br /><br />Το πρόβλημα επιτείνουν περιπτώσεις κατά τις οποίες καθιερωμένες αποδόσεις αγνοήθηκαν και παρουσιάζονται αγνώριστες. Εν προκειμένω, το άρθρο τού ελληνικού συντάγματος του 1911, που καθιέρωνε την καθαρεύουσα ως επίσημη γλώσσα, ξαναμεταφράζεται από τα Γαλλικά στη Νεοελληνική (σ. 60) με αποτέλεσμα να ακυρώνεται το περιεχόμενό του (που όριζε ως επίσημο τον γλωσσικό τύπο στον οποίο ήταν γραμμένο). Το ευρέως γνωστό έργο τού Ντεκάρτ <em>Λόγος περί της μεθόδου</em> (1637) μεταφέρεται αδέξια ως <em>Πραγματεία σε σχέση με τη μέθοδο</em> (σ. 164), η δε <em>Εξουσιοδοτημένη Μετάφραση</em> της Βίβλου (αγγλ. <em>Authorised Version</em> ή <em>King James’ Version</em>) αποδόθηκε αδόκιμα <em>Εγκεκριμένη εκδοχή</em> τής Βίβλου (σ. 540, 545).<br /><br />Η κακή κρίση αποφέρει τους χειρότερους καρπούς της στην ενότητα της βιβλιογραφίας και των σημειώσεων (σ. 591-631). Αντί να ευθυγραμμιστεί προς την καθιερωμένη τακτική και να παραθέτει τα ονόματα και τους βιβλιογραφικούς τίτλους όπως είναι στο πρωτότυπο, το ελληνικό κείμενο αποπειράται αφ’ ενός μεν να μεταφράσει τους τίτλους στα Ελληνικά (μόνο όμως όταν είναι στα Γαλλικά ή στα Αγγλικά), αφ’ ετέρου δε να μεταγράψει τα ονόματα στα Ελληνικά.<br /><br />Λυπούμαι που πρέπει να σημειώσω ότι αυτή η απόφαση ήταν καταστροφική για την ποιότητα του βιβλίου. Όταν μεταφράζονται οι τίτλοι και μεταγράφονται τα ονόματα, ο αναγνώστης χάνει τη δυνατότητα να αναζητήσει τα σχετικά βιβλία ή άρθρα, αφού δεν μπορεί πάντοτε να ξέρει ποια είναι η αρχική μορφή τους, ποιος είναι ο αυθεντικός τους τίτλος και σε ποια γλώσσα γράφτηκαν. Δυστυχώς, η επιπόλαιη αυτή κίνηση είχε ως πρόσθετο αποτέλεσμα να παραμορφώνονται τα ονόματα διαφόρων επιστημόνων. Λόγου χάριν, ο Γάλλος Jean Haudry μεταγράφηκε <em>Χωντρύ</em>, ο γνωστός γλωσσολόγος Claude Hagège αποκαλείται <em>Χάγκεκ</em> και <em>Χάγκεζκ</em> (αντί <em>Αζέζ</em>) και ο Guy Jucqois απαντά ως <em>Γκάι</em> και <em>Γκουί Ζουκουά</em>. Μόνο προχειρότητα μαρτυρεί η αλλοίωση του ονόματος του Γερμανού λεξικογράφου Walter von Wartburg (που μεταγράφηκε <em>Γουάρτμπουργκ </em>αντί <em>Βάρτμπουργκ</em>), του Ιταλού λεξικογράφου Zolli (που μεταγράφηκε <em>Ζογί</em> αντί <em>Τζόλι</em>), με αποκορύφωμα το επώνυμο του ίδιου του συζύγου τής συγγραφέως, ο οποίος παρουσιάζεται αίφνης να ονομάζεται <em>Ζεράρντ Γουώλτερ!</em><br /><br />Το χειρότερο είναι ότι για βιβλία που η συγγραφέας συμβουλεύτηκε στα Ελληνικά —και το σημειώνει ρητά— η μεταφράστρια επιλέγει να ξαναμεταφράσει τους τίτλους από τα Γαλλικά κάνοντας τα αγνώριστα, όπως συμβαίνει με βιβλία των Γ. Μπαμπινιώτη (σημ. 57), Ν. Κοντοσόπουλου (σημ. 31) και Α. Χαραλαμπόπουλου (σημ. 75), ενώ παραβλέπει το γεγονός ότι για ορισμένα υπάρχουν δόκιμες ελληνικές μεταφράσεις (όπως για τα βιβλία των J. Haudry, A. Mirambel και R. Browning). Με στενοχωρεί να υποσημειώσω ότι η απόδοση του γαλλ. <em>Actes</em> ως «Πράξεις» αντί «Πρακτικά» (συνεδρίου) ή η διατήρηση αβλεψιών τού πρωτοτύπου, όπως ότι η πτώση τής Βυζαντινής Αυτοκρατορίας έλαβε χώρα το 1450 (αντί το 1453), επιμαρτυρούν πως η μετάφραση άξιζε περισσότερη προσοχή.<br /><br />Σταματώ εδώ. Θα ήθελα από καρδιάς η κ. Βαλτέρ, που παρουσίασε προσωπικά τη μετάφραση του βιβλίου της, να μπορεί να αποβλέπει στην ελληνική έκδοση με ασφάλεια και υπερηφάνεια. Συλλογίζομαι ότι οι γραμματείς των ιερών εβραϊκών Γραφών κατέληγαν να μετρούν, όχι μόνο τις λέξεις που αντέγραφαν, αλλά και τα γράμματα, προκειμένου να εξασφαλίσουν ότι δεν παρέλειψαν τίποτε. Από την κρινόμενη μετάφραση δεν προσδοκούσα τέτοια σχολαστικότητα. Θα ήθελα απλώς να αποδίδει με αξιοπιστία το πρωτότυπο. Εξάλλου, από τον μεταφραστή το μόνο που ζητείται είναι να αποδειχθεί πιστός.<br /><br /><br /><span style="font-size:85%;"><strong>Σημείωση:</strong> Το βιβλιοκριτικό αυτό άρθρο γράφτηκε αρχικά για ένα λογοτεχνικό περιοδικό, του οποίου η έκδοση δυστυχώς δεν ευοδώθηκε. Αν και δεν είναι πια επίκαιρο, σκέφτηκα ότι, παρά να απομείνει ξεχασμένο, δεν θα ήταν ίσως άτοπο να αναρτηθεί εδώ. Ευχαριστώ.</span> </p>Dr Moshehttp://www.blogger.com/profile/03702767707516427063noreply@blogger.com8tag:blogger.com,1999:blog-1804624990106212351.post-75472504191040428382009-05-22T01:56:00.009+03:002009-12-23T10:30:10.769+02:00Από το σημειωματάριο ενός συνεδρίου<div align="justify">Η εφετινή 30ή ετήσια συνάντηση γλωσσολογίας που οργάνωσε στις 2-3 Μαΐου ο Τομέας Γλωσσολογίας τού Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης υπήρξε συνέδριο υψηλής ποιότητας, που νομίζω ότι αποζημίωσε όσους το παρακολουθήσαμε. Η συμπλήρωση πενήντα ετών από τον θάνατο του Μανόλη Τριανταφυλλίδη, στον οποίο ήταν αφιερωμένες όλες οι θεματικές ενότητες, έδωσε την ευκαιρία να ανασκοπηθεί η θεμελιώδης συμβολή του στη νεοελληνική γλωσσική εκπαίδευση.</div><div align="justify"><br />Ο Τριανταφυλλίδης υπήρξε γλωσσολόγος με εξαιρετική κατάρτιση. Ως εκ τούτου, αναγνώριζε τους περιορισμούς του και ήξερε ότι η επιστήμη θα εξακολουθούσε να προοδεύει έπειτα από αυτόν. Στο συνέδριο εξετάστηκαν διάφορες πτυχές τού έργου του υπό το φως των νεότερων ερευνών και με τη σοφία που προσφέρει η χρονική απόσταση. Εντούτοις, η συχνή επιστροφή στα κείμενα, στις επιστολές και στα βιβλία του θα προσφέρει πάντοτε, ιδιαίτερα στους νεότερους επιστήμονες, την ευκαιρία να εξακριβώσουν πόσο προσέθεσε στη συγκρότηση του μεγάλου αυτού δασκάλου η ηθική ακεραιότητα και η αρετή.</div><div align="justify"><br />Κάθε συνέδριο συγκεντρώνει επίσης, εκτός από ιδέες, ανθρώπους. Παρατήρησα με ιδιαίτερη εκτίμηση το ενδιαφέρον και την ενεργό παρουσία φοιτητών και άλλων συναδέλφων, οι οποίοι ήταν εκεί για να παρουσιάσουν τμήματα της εργασίας τους σε προφορική ή ανηρτημένη ανακοίνωση.</div><div align="justify"><br />Με ρωτούν μερικές φορές τι θυμούμαι από ένα συνέδριο. Ίσως η αναμενόμενη απάντηση να σχετιζόταν με την ομιλία κάποιου διαπρεπούς συναδέλφου ή με κάτι καινούργιο που ήλθε στην επιφάνεια κατά τη διάρκεια των συνεδριών. Αν και αυτά έχουν την αυθυπονόητη σημασία τους, έχω τη γνώμη ότι ο έλεγχος της μνήμης πρέπει να γίνεται προτού ανοίξουμε το σημειώματάριό μας. Με αυτή τη βάση χαίρομαι που μπορώ να θυμηθώ τη ζωηρή εντύπωση μερικών ευγενικών προσώπων (μεταπτυχιακών φοιτητών, υποψηφίων διδακτόρων εδώ και στο εξωτερικό), που έδειξαν ότι ξέρουν να συζητούν, να ακούν, να ρωτούν και να μαθαίνουν.</div><div align="justify"><br />Στις δυσάρεστες εκπλήξεις τού συνεδρίου ανήκε η γνωστή ατυχής πρυτανική προσφώνηση, η οποία περιελάμβανε την παρετυμολογική ερμηνεία τού ρήματος <em>κυβερνώ</em>, που ο ομιλητής ανήγαγε στις λέξεις <em>κύβη</em> «κεφάλι», <em>έρως</em> και, αν δεν τον διέκοπτε ο καθηγητής κ. Σετάτος, είμαι βέβαιος ότι θα προσέθετε τη λέξη <em>νους</em>. Ως μέλος τού ακροατηρίου λυπήθηκα βαθιά από την ανταπάντηση του ομιλητή, ότι η ερμηνεία του αποτελούσε «κατατεθειμένη γνώση» και όχι απλώς προσωπική του άποψη. Με στενοχώρησε ο εσωτερικός ειρμός αυτού του συλλογισμού, ότι αν αντλήσουμε γνώση από οπουδήποτε, μπορούμε στη συνέχεια να την τυλίξουμε αβίαστα με το περικάλυμμα της επιστημοσύνης. Και ήθελα να προσθέσω ακόμη αυτό: Οι γνώσεις που αντλούνται από συγγράμματα ή άρθρα γλωσσικής μυθολογίας εξυψώνουν μόνο την απερισκεψία. Όταν κάποιος αναζητήσει σε αυτές στήριγμα, τότε διαπιστώνει πως ο λογαριασμός ήταν κενός και ό,τι είχε κατατεθεί σε αυτόν έμεινε χωρίς αντίκρισμα.</div><div align="justify"><br />Ενεργό ρόλο στην απόκρουση των κίβδηλων γνώσεων θα κληθεί να παίξει ο ιδρυόμενος, έπειτα από αρκετά χρόνια προσπαθειών, <em>Διεθνής Σύλλογος Ελληνικής Γλωσσολογίας</em>. Πρόκειται ουσιαστικά για το πρώτο επιστημονικό σωματείο που θα εκπροσωπεί τη γλωσσολογική κοινότητα στην Ελλάδα. Στο συνέδριο παρουσιάστηκε προσχέδιο του καταστατικού του και ελπίζεται ότι η σύστασή του δεν θα καθυστερήσει πολύ. Η ύπαρξη του σωματείου ίσως παρακινήσει τον Τύπο και τα μέσα επικοινωνίας να ζητούν τη γνώμη τής γλωσσολογικής κοινότητας αντί να δημοσιεύουν άκριτα και χωρίς έλεγχο κάθε γοητευτικό μύθευμα.</div><div align="justify"></div><br /><div align="justify">Σε αυτό το συνέδριο παρουσίασα την ανακοίνωση <em>Όψεις τού μεσοπαθητικού παρατατικού, </em>που ετοιμάστηκε σε συνεργασία με τη συνάδελφο Γεωργία Κατσούδα. Ευχαριστώ θερμά τους αγαπητούς φίλους για αυθόρμητα σχόλια ή επί μέρους παρατηρήσεις στο <a href="http://linguarium.blogspot.com/2008/10/blog-post.html">κείμενο</a> που στάθηκε αφορμή τής ανακοίνωσης και μας βοήθησαν να εξετάσουμε το θέμα συστηματικότερα και πληρέστερα, προκειμένου να παρουσιαστεί στην επιστημονική κοινότητα.</div><br /><div align="justify"><br />Θα σχολιάσω τώρα εν συντομία μερικά κύρια σημεία τού συνεδρίου, που παρουσιάστηκαν είτε σε προφορικές είτε σε ανηρτημένες ανακοινώσεις. Η πλήρης μορφή τους θα δημοσιευτεί στις προσεχείς <em>Μελέτες για την Ελληνική Γλώσσα</em>, που μέλλουν να εκδοθούν ώς την άνοιξη του 2010.</div><div align="justify"><br />Ο καθηγητής <strong>Χριστόφορος Χαραλαμπάκης</strong> παρουσίασε στην εναρκτήρια ομιλία με περιεκτικό και ευσύνοπτο τρόπο το έργο τού Μανόλη Τριανταφυλλίδη. Εκτός από τη γνωστή συμβολή του στη γλωσσοεκπαιδευτική μεταρρύθμιση, ο Τριανταφυλλίδης υπήρξε πρωτοπόρος και σε τομείς εν πολλοίς ακαλλιέργητους τότε στην Ελλάδα, όπως οι ειδικές-συνθηματικές γλώσσες, η διδακτική τής γλώσσας, ακόμη και η ψυχανάλυση (είναι από τους πρώτους που γράφουν για τον Φρόιντ). Ο ομιλητής εξήρε στοιχεία τού χαρακτήρα τού δασκάλου, ο οποίος προσείλκυε στον κύκλο του νέους επιστήμονες, συγγραφείς και παιδαγωγούς, που αναζητούσαν τη συντροφιά και τις συμβουλές του. Υπήρξε προσιτός και ταπεινός μέχρι τέλους τής ζωής του.</div><div align="justify"><br />Μια από τις ξεχωριστές περιστάσεις ήταν η ομιλία τού καθηγητή <strong>Σωφρόνη Χατζησαββίδη</strong>, ο οποίος παρουσίασε τη νέα εγκεκριμένη Γραμματική τής Νέας Ελληνικής Γλώσσας για το γυμνάσιο (Σ. Χατζησαββίδης & Α. Χατζησαββίδου, <em>Γραμματική Νέας Ελληνικής γλώσσας. Α΄, Β΄, Γ΄ Γυμνασίου,</em> Αθήνα 2009· το <a href="http://pi-schools.sch.gr/gymnasio/">κείμενο της Γραμματικής</a> είναι διαθέσιμο στον ιστότοπο του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου). Εφόσον πρόκειται για διδακτικό εγχειρίδιο, αξίζει προσεκτική μελέτη, την οποία επιφυλάσσομαι να γράψω σε ευθετότερο χρόνο ως βιβλιοκριτική.</div><div align="justify"><br />Η νέα Γραμματική είχε επωμιστεί το φορτίο να αντικαταστήσει την πεπαλαιωμένη πια <em>Μικρή Σχολική Γραμματική</em> (την αναπροσαρμογή τής <em>Γραμματικής Τριανταφυλλίδη</em>), αλλά οι συγγραφείς δεσμεύονταν επίσης από την προκήρυξη του διαγωνισμού τού 2003, η οποία ρητά όριζε ότι το νέο εγχειρίδιο έπρεπε να βασίζεται στη Γραμματική Τριανταφυλλίδη. Η συγκεκριμένη δέσμευση περιόριζε, όπως είναι φυσικό, τα περιθώρια της συγγραφικής ομάδας και δεν τους επέτρεψε να εφαρμόσουν όλα όσα πίστευαν. Αν θέλουμε να είμαστε δίκαιοι, δεν είναι σωστό να επικρίνουμε τη νέα Γραμματική, επειδή δεν ακολούθησε κάποιο σύγχρονο πρότυπο γλωσσοεκπαιδευτικής περιγραφής (θα προτιμούσα π.χ. τη συστημική ή τη δομολειτουργική προσέγγιση ή ακόμη το γνωσιακό πρότυπο στον τομέα τής σημασιολογίας), όταν η προκήρυξη απέκλειε αυτές τις διεξόδους. Η κριτική που θα αγνοήσει αυτόν τον θεμελιώδη παράγοντα κινδυνεύει να ακυρώσει το περιεχόμενό της.</div><div align="justify"><br />Χωρίς να επεκταθώ, νιώθω υποχρεωμένος να επιστήσω την προσοχή σε ορισμένα θετικά στοιχεία τού νέου εγχειριδίου. Πρώτη φορά σε εγκεκριμένη σχολική γραμματική υπάρχει εκτενής ενότητα για τη σύνταξη (η οποία μέχρι τώρα διδασκόταν χωριστά) και μικρότερες ενότητες για την πραγματολογία και την κειμενογλωσσολογία. Επιτέλους εισάγεται στη σχολική τάξη η θεμελιώδης έννοια του φωνήματος και δίδονται στον μαθητή νύξεις στοιχειώδους φωνητικής. Ακόμη ρυθμίζεται με λογικότερο τρόπο ο κανόνας τού τελικού -ν προς την κατεύθυνση της διατήρησής του στο άρθρο <em>τον</em> σε όλες τις περιπτώσεις (υπακούοντας και στη σύγχρονη τάση, όπως τόνισε ο ίδιος ο συγγραφέας). Θεωρώ επίσης σημαντικό ότι περιέχονται χρηστικά σχόλια με αναφορά στα επίπεδα ύφους (τυπικό, οικείο, ουδέτερο). Δεν με βρίσκουν σύμφωνο όλες οι επιλογές των συγγραφέων (π.χ. η μορφολογική κατάταξη των ονομάτων δεν είναι η οικονομικότερη, η διδασκαλία τής ρηματικής μορφολογίας δεν έχει επωφεληθεί όσο θα έπρεπε από τις νεότερες ταξινομήσεις, η δε παρουσίαση του σημασιολογικού τομέα, ιδίως των μεταβολών, είναι επιδερμική ή απλώς υπαινικτική), αλλά διέκρινα με ευχαρίστηση ότι οι αποφάσεις τους (ακόμη και όσες δεν κρίνω εύστοχες) δεν ελήφθησαν άκοπα και εσπευσμένα. Τα σχόλια αυτά είναι, καθώς πιστεύω, αναγκαία αφετηρία για να αντιμετωπιστεί η νέα σχολική Γραμματική με δίκαιο τρόπο.</div><div align="justify"><br />Ο αγαπητός συνάδελφος <strong>Σπύρος Μοσχονάς</strong> ανέλυσε εύστοχα ένα αφηγηματικό σχήμα που χαρακτήρισε το έργο τού Μανόλη Τριανταφυλλίδη και καθόρισε εν πολλοίς την ιδεολογική κατεύθυνση των κειμένων του. Επρόκειτο για το ζήτημα της γλωσσικής πολιτικής τού δημοτικισμού, την οποία ο Τριανταφυλλίδης προσπάθησε να αποχωρίσει από την ιδεολογική φόρτιση, ώστε να διευκολύνει τη διάδοση της νέας γλώσσας ως κοινής.</div><div align="justify"><br />Ο <strong>Νίκος Παντελίδης</strong>, από τους κατ’ εξοχήν ειδικούς μελετητές τής διαχρονικής διαλεκτολογίας, παρουσίασε μαρτυρίες για την εξέλιξη των νεοελληνικών ιδιωμάτων τής Πελοποννήσου. Μερικές φορές τα συγκεκριμένα ιδιώματα τείνουν να παραβλέπονται, επειδή η ιστορία τους συγχωνεύεται με την εξέλιξη της Κοινής, αλλά το γεγονός ότι το πρώτο γραπτό τους κείμενο είναι το <em>Χρονικόν τού Μορέως</em> θα πρέπει να μας καταστήσει προσεκτικότερους. Μου δίνεται εδώ η ευκαιρία να τονίσω πόσο μεγάλο βιβλιογραφικό κενό θα καλύψει ο αναμενόμενος τόμος <em>Οι νεοελληνικές διάλεκτοι</em>, τον οποίο ετοιμάζει το Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη υπό την επίβλεψη του καθηγητή Χρήστου Τζιτζιλή.</div><div align="justify"><br />Ενδιαφέρουσα ήταν η ανακοίνωση του καθηγητή <strong>Μιχάλη Σετάτου</strong> σχετικά με τους αποκαλούμενους «κρυφούς κανόνες» στη Νεοελληνική Κοινή, δηλ. λειτουργίες φαινομενικώς ασύνδετες ή ανεξάρτητες από το σύστημα, αν και το υλικό που παρουσιάστηκε δεν δικαιολογούσε ακριβώς αυτόν τον χαρακτηρισμό. Επί παραδείγματι, ο σχηματισμός των θηλυκών επαγγελματικών δεν υπακούει σε κανόνες σκοτεινούς και δυσδιάκριτους, αλλά παρουσιάζεται ως σύνολο επιλογών που τίθενται ενώπιον των ομιλητων και υπαγορεύονται από το ύφος τού λόγου (επίσημο ή οικείο) και από την κλιτική κατηγορία τού ονόματος.</div><div align="justify"><br />Ετυμολογικό περιεχόμενο είχε η ανακοίνωση του συναδέλφου <strong>Δώρου Κυριαζή,</strong> ο οποίος επιχείρησε να μελετήσει τουρκικά δάνεια στη Νέα Ελληνική και στην Αλβανική. Η βαθιά του γνώση των εν λόγω γλωσσών τού επέτρεψε να διατυπώσει λεξικογραφικές παρατηρήσεις σχετικά με τη σημασιολογική συμπεριφορά των δανείων στην αποδέκτρια γλώσσα.</div><div align="justify"><br />Δεν συμφωνώ με την πρότασή του για την ετυμολογική αρχή τής λέξης <em>τσουτσέκι</em>, που τα λεξικά ανάγουν στο τουρκ. <em>çiçek</em> «λουλούδι» (με ειρωνική χρήση). Ο ομιλητής πρότεινε συμφυρμό των τουρκικών <em>çiçek</em> «λουλούδι» και <em>köçek</em> «νεαρός χορευτής που κάνει άσεμνες κινήσεις», αφ’ ενός μεν για να δικαιολογήσει το ν.ελλ. -ου-, αφ’ ετέρου δε για να εξηγήσει τον μειωτικό χαρακτήρα τής ελληνικής λέξης. Ωστόσο, όπως έχω γράψει αλλού, ο συμφυρμός δεν λειτουργεί έτσι. Το προϊόν του θα έπρεπε να είχε εμφανιστεί πρώτα στη δότρια γλώσσα ή τουλάχιστον και τα δύο συστατικά του μέρη να είχαν αφήσει ίχνη στην αποδέκτρια γλώσσα. Επιπλέον, η τροπή /i/ > /u/ κοντά στο προστριβές /ts/ είναι κανονική στη Νέα Ελληνική, π.χ. <em>κυλώ</em> > <em>τσουλώ</em>. Συνεπώς, ο αγαπητός συνάδελφος θα μου επιτρέψει να εμμείνω στην απλούστερη πρόταση, την οποία υιοθετούν μέχρι τώρα τα λεξικά.</div><div align="justify"><br />Το γεγονός ότι ο δανεισμός λειτουργικών τεμαχίων, όπως τα τέρματα και τα επιθήματα, είναι λιγότερο συνηθισμένος στις γλωσσικές επαφές κατέστησε ακόμη πιο ενδιαφέρουσα την ανάλυση του συναδέλφου <strong>Παναγιώτη Κατσαρού</strong>, ο οποίος ανέλυσε τη σημασολογική συμπεριφορά τού υποκοριστικού επιθήματος -<em>ούτσικος</em>, που ανάγεται στο ιταλ. -<em>uccio / -uzzo</em>.</div><div align="justify"><br />Εξαιρετικά συγκροτημένη ήταν η σταθμισμένη ερευνητική μελέτη που παρουσίασε η καθηγήτρια <strong>Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη</strong> σχετικά με τη συμβολική αξία των γραμμάτων στην ορθογραφία. Με βάση ποσοτικά στοιχεία αποδείχθηκε ότι ορισμένα δάνεια τείνουν να γράφονται με τρόπο που τους αποδίδει, τρόπον τινά, ελληνικότερο χαρακτήρα και συχνά παρετυμολογούνται προς στοιχεία που τα προσεγγίζουν σε ήδη γνωστές λεξιλογικές οικογένειες. Επί παραδείγματι, οι μη ετυμολογικές γραφές <em>πολυθρόνα</em>, <em>συντριβάνι</em> οφείλονται σε παρασύνδεση προς οικειότερες στον ομιλητή λέξεις (π.χ. <em>πολύς, συντρίβω</em>), ενώ οι αδικαιολόγητες γραφές <em>σταύλος, καυγάς</em> έχουν ιδεογραφική αξία, καθώς επιτρέπουν στον ομιλητή να τις κατηγοριοποιήσει σαν ελληνικές. Η έρευνα απέδειξε ότι τέτοιες γραφές είχαν αρκετές φορές παρασύρει το αναγνωστικό κοινό να ταξινομήσει λανθασμένα τις λέξεις, νομίζοντας ότι ανήκουν στο γηγενές λεξιλόγιο.</div>Dr Moshehttp://www.blogger.com/profile/03702767707516427063noreply@blogger.com1tag:blogger.com,1999:blog-1804624990106212351.post-16536785802967361412009-02-06T12:02:00.010+02:002009-05-26T14:16:39.794+03:00Στον αρμό τής σύνθεσης<div align="center">-<em>ρρ</em>- vs <em>-ρ-<br /></div></em><div align="justify"><br />Υποθέστε ότι βρίσκεστε στο τραπέζι και ετοιμάζεστε να φάτε το φρούτο σας. Καθώς το παίρνετε στα χέρια, βλέπετε σάπιο κάποιο σημείο του. Τώρα έχετε τρεις επιλογές: Ίσως αποφασίσετε να φάτε ολόκληρο το φρούτο, αδιαφορώντας για το χαλασμένο μέρος του. Ή μπορεί να κρίνετε απαραίτητο να πετάξετε το φρούτο, ανησυχώντας μήπως φάτε κάτι σάπιο. Πιθανόν όμως να νιώθατε αρκετά ασφαλείς αν, αφού αφαιρέσετε το χαλασμένο κομμάτι, φάτε κατόπιν ό,τι έχει απομείνει από το φρούτο.</div><div align="justify"><br />Όταν μοχθούμε να ορίσουμε ορθογραφική αρχή για κάποιο από τα δύσκολα σημεία τής Νέας Ελληνικής, ίσως χρειαστεί να σταθούμε αντιμέτωποι και με τις τρεις προηγούμενες επιλογές. Οι ορθογραφικοί μεταρρυθμιστές συνήθως θέλγονται στην αρχή από τη γοητεία των δύο πρώτων λύσεων· προτιμούν είτε να αποδεχτούν είτε να απορρίψουν με μία, αν γίνεται, ρηματική διατύπωση όλα τα στοιχεία που επηρεάζονται από τον κανόνα. Εξίσου συχνά, όμως, όσοι καταγίνονται με τις περιπλοκές τής νεοελληνικής ορθογραφίας, αφού πρώτα βηματίσουν λίγο με αμηχανία, αναγκάζονται να συμφιλιωθούν με το γεγονός ότι τα μελετώμενα στοιχεία έχουν ρίζες βαθύτερες από όσο είχαν προηγουμένως υποθέσει και ότι οι αποκλειστικές λύσεις αστοχούν να παρακολουθήσουν την πραγματικότητα. Τελικά φτάνουμε να παραδεχτούμε ότι ο κανόνας θα έχει εφαρμογή μόνον όταν αποβλέψει σε ορθογραφικό <em>σώμα</em>, όχι αν κλειστεί αυτάρεσκα στον εαυτό του.</div><div align="justify"><br />Στα χρόνια πριν από τη δημοσίευση της <em>Νεοελληνικής Γραμματικής</em> (1941) ο δημόσιος επιστημονικός διάλογος για την ιστορική βάση τής ορθογραφίας είχε αποκτήσει λεπτομερέστερο χαρακτήρα, καθώς δεν περιοριζόταν στη διατύπωση αρχών αλλά απλωνόταν στα καθέκαστα. Από τα πολλά σημεία τριβής μεταξύ των διαφόρων ορθογραφικών κανονισμών και διαγραμμάτων που προτάθηκαν ή εφαρμόστηκαν αξίζει να σταθούμε εδώ σε ένα: τη γραφή τού διπλού -<em>ρρ</em>- όταν βρίσκεται στον αρμό τής σύνθεσης.</div><div align="justify"><br />Στην αρχαία γλώσσα η γραφή τού αρκτικού <em>-ρ-</em> του β΄ συνθετικού ρυθμίζεται από τον εξής κανόνα: Αν το α΄ συνθετικό λήγει σε βραχύ φωνήεν, το αρκτικό <em>-ρ-</em> διπλασιάζεται λόγω αφομοιώσεων με σιγημένο φθόγγο και με συχνό αποτέλεσμα την άρση των αλλεπαλλήλων βραχειών συλλαβών, π.χ. <em>ἀπο-ρρίπτω, ἰσο-ρροπία, διά-ρροια, κατα-ρράκτης, ἐπί-ρρημα. </em>Η ίδια αρχή ισχύει στα σύνθετα με <em>ἀ-</em> στερητικό, όπου ο διπλασιασμός τού -<em>ρ-</em> ενίοτε οφείλεται σε αφομοίωση φθόγγου που έχει πλέον σιγηθεί, π.χ. <em>ἄρρητος < *ἄ-Fρη-τος, ἄρρηκτος < *ἄ-Fρᾱκ-τος.</em></div><div align="justify"><br />Εφόσον οι όροι που υπαγόρευσαν τον διπλασιασμό δεν έχουν λειτουργική ισχύ στη Νέα Ελληνική, αλλά μας βοηθούν μόνο να εξηγήσουμε την παρουσία του, είναι αναγκαίο να εξακριβώσουμε μέχρι ποιου σημείου θα ζητήσουμε από τον αρχαίο κανόνα να χρησιμεύσει ως κριτήριο στην ορθογραφία μας.</div><div align="justify"><br />Παρακαλώ τώρα τον αναγνώστη να φέρει πάλι στον νου του το αρχικό παράδειγμα. Είναι ίσως απροσδόκητα εντυπωσιακό, αλλά η ιστορία τής γλώσσας καταδεικνύει ότι οι μελετητές συνήθως πειραματίζονται και με τις τρεις λύσεις, που θα επιχειρήσουμε στη συνέχεια να ξαναθυμηθούμε.</div><div align="justify"><br /><br />Κατ’ αρχάς, αν απορείτε ότι κάποιοι θα πρότειναν να φάμε ολόκληρο το φρούτο, αδιαφορώντας για το χαλασμένο του τμήμα, ίσως πρέπει να εξετάσετε τη ριζική λύση που εισηγήθηκε η Ακαδημία Αθηνών στο ορθογραφικό της διάγραμμα το 1930:</div><div align="justify"><br />«Αἱ ἐκ τοῦ ρ ἀρχόμεναι λέξεις διπλασιάζουν τοῦτο ἐν συνθέσει, προηγουμένου βραχέος φωνήεντος: <em>ἀσπρόρρουχο, ἐμπορορράφτης</em>».</div><div align="justify"><br />Κατά την εισήγηση της Ακαδημίας, που εφαρμόστηκε σε μερικούς τόμους τού ημιτελούς <em>Ιστορικού Λεξικού</em>, ο αρχαίος κανόνας ρυθμίζει καθ’ ολοκληρίαν τη νεότερη σύνθεση. Στο σκεπτικό, όμως, υπόκειται ένα θεμελιώδες σφάλμα:</div><div align="justify"><br />Αν μείνουμε αγκιστρωμένοι στον αρχαίο κανόνα, τότε τον καλούμε να κανονίσει σύνθετα που ποτέ δεν γράφτηκαν έτσι και δεν σχηματίστηκαν με βάση αρχαία ή λόγια πρότυπα. Η εισήγηση να γράφουμε <em>συχνορρωτώ, ψευτορρομαντισμός, μονορρούφι, μισορραγισμένος, ξενορράβω </em>κτλ. δεν διακρίνεται από γλωσσικό ρεαλισμό.</div><div align="justify"><br /><br />Η άλλη ριζική λύση θα ήταν να πετάξουμε ολόκληρο το φρούτο. Πράγματι, ορισμένοι αθέτησαν χωρίς δισταγμό τον αρχαίο κανόνα και, αντί να χαθούν σε λεπτομέρειες, προτίμησαν να απλογραφήσουν κάθε -<em>ρ-</em> που απαντά σε όριο μορφημάτων.</div><div align="justify"><br />Στη <em>Νεοελληνική Γραμματική</em> τού Αγ. Τσοπανάκη (1994), επί παραδείγματι, συναντούμε γραφές όπως <em>άρωστος, αιμοραγία, μεταρηματικός</em> (χωρίς όμως αυστηρή συνέπεια), που αποτελούν δυσάρεστο ξάφνιασμα για τον αναγνώστη και ανάγκασαν τον Εμμ. Κριαρά να τις επικρίνει απερίφραστα (<em>Θητεία στη γλώσσα</em>, Αθήνα 1998, σ. 199). Η υιοθέτηση της πρότασης αυτής θα μας υποχρέωνε, δίχως άλλο, να γράφουμε π.χ. <em>σύραξη, αρυθμία, απόρητος, διαρήκτης, επιρεπής, συρέω, διαροή, αντίρηση </em>και παρόμοια, προκαλώντας επιπλέον σύγχυση στον αναγνώστη ή μαθητή που βλέπει διαφορετική τη γραφή των ίδιων λέξεων στα αρχαία και λόγια κείμενα. Η εισήγηση αυτή δεν διακρίνεται από γλωσσικό ρεαλισμό.</div><div align="justify"><br /><br />Στις δύο προηγούμενες περιπτώσεις διακρίνουμε ότι η αλύγιστη εφαρμογή ενός κανόνα με στόχο την απόλυτη συνέπεια δεν έχει αντίκρισμα στη γλωσσική πράξη. Αντί να απαντά στις διδακτικές ανάγκες, η στάση αυτή αποβλέπει μόνο στον εαυτό της. Η ορθογραφική σύμβαση, όμως, δεν είναι η περιστερά τού Νώε, για να την αφήσουμε ελεύθερη να σταθεί οπουδήποτε και να επικαθίσει σε κάθε εφικτό στόχο. Είναι ίσως χρησιμότερο να αναρωτηθούμε μήπως υπάρχει κάποιο σύστημα λιγότερο τέλειο ή ιδανικό, το οποίο όμως καθρεφτίζει ακριβέστερα την ενότητα της γραφής και σφυγμομετρεί την πραγματικότητα χωρίς να ακκίζεται συνομιλώντας με το είδωλό του στον καθρέφτη.</div><div align="justify"><br />Ο αναγνώστης μου έχει ίσως ήδη αρχίσει να βρίσκει ελκυστικότερη την τρίτη λύση. Πιθανώς μπορούμε να δείξουμε σύνεση και να φάμε το φρούτο, αφού πρώτα αφαιρέσουμε το χαλασμένο μέρος του. Φυσικά, αυτή η διέξοδος είναι δυσκολότερη· απαιτείται να μεταχειριστούμε επιδέξια το μαχαίρι και να κόψουμε σωστά. Πού όμως θα κάνουμε την τομή;</div><div align="justify"><br />Είναι ευτύχημα ότι η αξία αυτής της δυσχερέστερης μεθόδου αναγνωρίστηκε νωρίς στον ορθογραφικό διάλογο. Ο Τριανταφυλλίδης στη μνημειώδη μελέτη του <em>Η ορθογραφία μας</em> (1913) θεσπίζει τον εξής απλό κανόνα: «Μὲ διπλὸ <em>ρ </em>γράφονται ὅσες λέξεις, ἁπλὲς ἢ σύνθετες, κληρονομήθηκαν ἔτσι ἀπὸ τ’ ἀρχαῖα: <em>θάρρος, ἄρρωστος, αἱμορραγία, ἰσορροπία, σύρραξη</em>. Μὲ ἁπλὸ ρ γράφονται (…) ὅλα τὰ νεωτερικὰ σύνθετα: <em>ἀρχιραβίνος, ἀσπρόρουχα, γλυκορουφῶ, μισοραγισμένος</em>…» Τον κανόνα υιοθέτησε, αν και χωρίς να ομολογεί την πατρότητά του, η Ακαδημία σε αναθεωρημένο ορθογραφικό της διάγραμμα το 1933 και περιλαμβάνεται στη <em>Νεοελληνική Γραμματική</em>, αποτελώντας έτσι διδακτικό στόχο.</div><div align="justify"><br />Ενώ η γενική αυτή κατεύθυνση φαίνεται να λύνει το βασικό μας πρόβλημα, παρακαλώ τον αναγνώστη να συνειδητοποιήσει το καίριο μειονέκτημά της:</div><div align="justify"><br />Αν μόνο οι αρχαίες και ελληνιστικές λέξεις διατηρούν το διπλό -<em>ρρ</em>-, τότε μετακυλίουμε στον γραφέα και στον μαθητή ή σπουδαστή τής γλώσσας την ευθύνη να ξεχωρίζει τις λέξεις αυτές από τις νεόπλαστες, να κατέχει δηλαδή στοιχεία βιογραφικά των λέξεων. Θα έπρεπε να γράφει <em>ομόρρυθμος</em> (αρχ.) αλλά <em>ταχύρυθμος</em> (νεότ.), <em>απόρρητος, απορρίπτω, απορρυπαίνω, αντίρρηση</em> (αρχ.) αλλά <em>απορυπαντικό, αντιρυπαντικός</em> (νεότ.), <em>διαρρυθμίζω, μεταρρυθμίζω</em> (αρχ.) αλλά <em>απορυθμίζω</em> (νεότ.) και παρόμοια.</div><div align="justify"><br />Αν αποσκοπούμε σε κανόνα που θα είναι facilis victu, δεν είναι συνετό να προσθέτουμε παραμέτρους που πειραματίζονται με το επίπεδο ειδικών γλωσσικών γνώσεων των ομιλητών. Παραδείγματος χάριν, αν περιορίσουμε το διπλό -<em>ρρ</em>- εκεί όπου υπάρχει στερητικό α- (π.χ. <em>άρρωστος, άρρητος</em>) και στα σύνθετα όπου σημειώνεται αφομοίωση συμφώνου (π.χ. <em>έρρινος, συρραφή</em>), απαιτούμε από τον γραφέα να προχωρεί σε μορφολογική ανάλυση της δομής των συνθέτων καταλήγοντας ενίοτε σε παράλογα αποτελέσματα, π.χ. <em>σύρριζα, συρροή,</em> αλλά <em>ομόριζα, διαροή, επιροή, καταροή</em> και παρόμοια.</div><div align="justify"><br />Το συμπέρασμά μου, αν κατορθώνω επιτυχώς να το διατυπώσω, είναι ότι και οι σοφότερες λύσεις χρειάζονται την εξασφάλιση αντικειμενικών δεδομένων που να υπακούουν στη λογική και στη συνέπεια. Το μόνο κριτήριο που θα μπορούσε να χρησιμεύσει ως γνώμονας, έστω και αν αναγκαστούμε να κοπιάσουμε για να το περιγράψουμε, πρέπει μάλλον να αναζητηθεί στη διπλή παράδοση της Νέας Ελληνικής, συνεπώς στον χαρακτηρισμό τής σύνθετης λέξης ως λόγιας ή μη, πράγμα που έχει ως επί το πλείστον ακολουθηθεί στη νεοελληνική λεξικογραφία. (Λεπτομέρειες του σκεπτικού μνημονεύει ο Γ. Παπαναστασίου στο ισορροπημένο και εξαιρετικά χρήσιμο βιβλίο του <em>Νεοελληνική Ορθογραφία</em>, Θεσσαλονίκη 2008, σ. 353-4). Με αυτή τη λογική βάση ο κανόνας αναδιατυπώνεται ως εξής:</div><div align="justify"><br />«Γράφονται με δύο -<em>ρρ</em>- οι σύνθετες λέξεις που αποτελούν <em>αρχαία</em> κληρονομιά, καθώς και τα νεότερα <em>λόγια</em> σύνθετα».</div><div align="justify"><br />Η αρχή αυτή, ωστόσο, απαιτεί, αν δεν θέλουμε να την παραδώσουμε δέσμια στην ασάφεια, να ορίσουμε μερικές προϋποθέσεις που να καθιστούν ασφαλέστερη την κρίση μας, όχι μόνον επί της αρχής αλλά και στις λεπτομέρειες. Ενώ για τα αρχαία σύνθετα η κατεύθυνση είναι σαφής, ο όρος <em>λόγια σύνθετα</em> πρέπει να νοηθεί ότι αφορά στην προέλευση και στον σχηματισμό, όχι στη σημερινή χρήση. Ας προσπαθήσουμε τώρα να συγκεντρώσουμε εν συντομία λίγα επιπρόσθετα στοιχεία που θα δώσουν στον αναθεωρημένο κανόνα λογικό ειρμό και προγραμματική επάρκεια:</div><div align="justify"><br />(1) Γράφονται με διπλό -<em>ρρ</em>- μόνο τα λόγια γηγενή σύνθετα (αγγλ. <em>native learned compounds</em>) και, ως εκ τούτου, απλογραφούνται όλα εκείνα που περιέχουν στα συστατικά τους ξένη λέξη ως α΄ ή β΄ συνθετικό: <em>ασπρόρουχα</em> (<em>ρούχο</em>, σλαβ. λέξη), <em>αφισορύπανση</em> (<em>αφίσα</em>, γαλλ. λέξη), <em>αρχιραββίνος, αντιρατσιστικός, ελληνορωμαϊκός, ελληνορωσικός</em> κ.ά.</div><div align="justify"><br />(2) Τα λόγια σύνθετα συχνά περιέχουν δεσμευμένα μορφήματα που δεν απαντούν αυτοτελώς στη Νέα Ελληνική. Επιπλέον, αρκετές φορές διασώζουν τον αρχαίο τύπο μιας λέξης που έχει μεταπλαστεί. Παραδείγματα: <em>ημί-ρρευστος, ομό-ρριζος, έ-ρρινος, ωο-ρρηξία, ομό-ρροπος, εμμηνό-ρροια – απο-ρρίπτω, κατα-ρρίπτω (απέρριψα, κατέρριπτα),</em> αλλά <em>ρίχνω, έριξα, ανα-ριχτός – συρράπτω (συνέρραψα),</em> αλλά <em>ράβω, έραβα, έραψα, εμπορο-ράφτης</em>.</div><div align="justify"><br />(3) Αν ο κανόνας μας πρόκειται να είναι συγκροτημένος, χρωστούμε τότε να αντιμετωπίζουμε συνολικά τα συστήματα λέξεων και να χειριζόμαστε ομοιοτρόπως τις λεξιλογικές οικογένειες. Εφόσον τα αρχαία σύνθετα διατηρούν τη γραφή τους, συμμορφώνουμε με αυτά όσα λόγια σύνθετα βασίστηκαν στο ίδιο πρότυπο. Παραδείγματα:</div><div align="justify"><br /><em>ομόρρυθμος, μεταρρυθμίζω, αρρυθμία,</em> πράγμα που επηρεάζει τα νεότερα <em>ταχύρρυθμος, ετερόρρυθμος, απορρυθμίζω </em>κ.ά.<br /><em>απορρυπαντικό</em>, πράγμα που επηρεάζει τα λόγια σύνθετα <em>αντιρρυπαντικός, ηχορρύπανση</em> (αλλά <em>αφισορύπανση</em>, όπως δείξαμε στο κριτήριο 1)<br /><em>ανάρρωση, επίρρωση,</em> οπότε και <em>αναρρώνω</em> (παρ’ ότι μεταπλασμένο)<br /><em>συρρέω, καταρρέω, διαρρέω</em> και επομένως <em>συνέρρευσα, κατέρρευσα, διέρρευσα</em> πράγμα που επηρεάζει το απλό <em>ρέω, έρρεα, έρρευσα,</em> για να μη διασπάται η λεξιλογική οικογένεια.<br /></div><div align="justify"><br />Οι λίγες αυτές αρχές προφανώς δεν επιλύουν όλα τα ζητήματα ούτε απαλλάσσουν τον αναγνώστη από την ανάγκη να συμβουλεύεται τα λεξικά για την προέλευση ή τη σύσταση μερικών συνθέτων. Αν οι διέξοδοι φαίνονται ίσως αδιαφανείς και σχεδόν πάντοτε μη ριζικές, είναι προφανώς επειδή η σύσταση της γλώσσας είναι πολυμερέστερη από όσο μπορεί να περιγράψει ο κανόνας. Εξάλλου η ορθογραφική σύμβαση δεν καλείται να κυβερνήσει, όπως έγραψε ο ποιητής, in clauso ventorum carcere, αλλά στο ανοιχτό πέλαγος της γλώσσας.</div>Dr Moshehttp://www.blogger.com/profile/03702767707516427063noreply@blogger.com15tag:blogger.com,1999:blog-1804624990106212351.post-60400883842800843502008-10-27T00:45:00.017+02:002008-11-05T14:52:50.444+02:00Όψεις τού μεσοπαθητικού παρατατικού<div align="right"><em>Though this be madness,<br />yet there is method in it</em><br />Shakespeare<br /></div><br /><div align="justify"><br />Στο διάλειμμα ενός γλωσσολογικού συνεδρίου παρακολουθούσα από κάποια απόσταση μια συζήτηση του δημάρχου τής φιλοξενούσας πόλης, ο οποίος είχε προσκληθεί να χαιρετίσει το συνέδριο. Κάποιος από τους ακροατές, γνώστης μάλλον της τοπικής πραγματικότητας, ρωτούσε τον δήμαρχο γιατί δεν είχε τοποθετήσει σε κεντρικό δρόμο προειδοποιητικά σήματα για τις λακκούβες που τόσα χρόνια ταλαιπωρούσαν τους ντόπιους νησιώτες και τους επισκέπτες. Θυμούμαι το συγκαταβατικό χαμόγελο του δημάρχου. «Δεν το βρίσκω καλή ιδέα», είπε. Ακούμπησε το χέρι του στον ώμο τού συνομιλητή του. «Αν βάλω πινακίδες, είναι σαν να παραδέχομαι ότι ο δρόμος δεν θα επισκευαστεί και ότι οι λακκούβες είναι (κοντοστάθηκε) κατά κάποιον τρόπο μόνιμες…»</div><div align="justify"><br />Από κάποια λοξοδρόμηση του νου σκέφτηκα πόσο διαφορετική θα ήταν πιθανώς η απάντηση αν ο λόγος γινόταν, όχι για λακκούβες, αλλά για σκοπέλους ή υφάλους που μπορεί να συναντήσει ένα πλοίο στην πορεία του. Εκεί αμέσως αναγνωρίζουμε ότι, αν και θα προτιμούσαμε να μην υπάρχουν, δεν μπορούμε ωστόσο να αγνοήσουμε την παρουσία τους· το επιτάσσει η ασφάλεια του πλου. Εφόσον ο συλλογισμός μας φτάσει μέχρι εδώ, αβίαστα συμπεραίνουμε ότι η ασφάλεια είναι διακύβευμα ανώτερο από την προσωρινότητα ή μονιμότητα των εμποδίων. Ευθύς η κρίση μας γίνεται πιο ξεκάθαρη.</div><div align="justify"><br />Ας μεταφέρουμε τώρα το παράδειγμά μας στη νεοελληνική γραμματική. Η σύνταξή της έχει συναντήσει, όπως καλά γνωρίζουμε, παγίδες ή εμπόδια που εξελέγχουν την ευθυκρισία τού γλωσσολόγου. Αντί να αποσιωπήσει τους υπαρκτούς σκοπέλους, επειδή φρονεί ότι δεν ταιριάζουν στο σύστημα ή ότι αντιβαίνουν στο κανονιστικό του περίγραμμα, ο επιστήμονας καλείται να τους χαρτογραφήσει και να τους ερμηνεύσει. Προφανώς η περιγραφική επάρκεια έχει αντικειμενική αξία που βαρύνει περισσότερο από τη δικαιολόγηση του συστήματος.</div><div align="justify"><br />Παρακαλώ τώρα να μου συγχωρηθεί ο εμφατικός τόνος, αν παρατηρήσω πιο συγκεκριμένα: Οι συντάκτες τής <em>Νεοελληνικής Γραμματικής</em> (ή κρατικής / σχολικής γραμματικής, 1941) με πρωτουργό τον Μανόλη Τριανταφυλλίδη χειρίστηκαν με σύνεση τους περισσότερους σκοπέλους τής υπό διαμόρφωση τότε Νέας Ελληνικής. Η γλώσσα τής εποχής τους χαρακτηριζόταν από ρευστότητα που δεν μπορεί να συγκριθεί με τις λίγες ακαταστάλαχτες ζώνες τής σημερινής κοινής. Ωστόσο, επειδή η γραμματική διακρίνεται επίσης από ό,τι παραλείπει, πρέπει να παραδεχτούμε ότι υπήρξαν λίγα σημεία που προκάλεσαν τέτοια αμηχανία, ώστε οι συντάκτες δεν ήξεραν πώς να τα σηματοδοτήσουν ή να τα αντιμετωπίσουν.</div><div align="justify"><br />Παραδείγματος χάριν, αναφερόμενος στα πολυάριθμα τριγενή και δικατάληκτα επίθετα της Νέας Ελληνικής (π.χ. <em>συνεχής, προφανής, διαρκής, αρτιμελής, ασφαλής, ελλιπής, πλήρης, δηλητηριώδης </em>κτλ.), ο Τριανταφυλλίδης έγραψε: «Ὁ σχηματισμὸς τῶν ἀρχαίων δικατάληχτων ἐπιθέτων φαίνεται ζήτημα ποὺ μέλλει νὰ λυθῆ τελειωτικὰ ἀπὸ τὶς ἐρχόμενες γενεές» (<em>Ιστορική Εισαγωγή</em>, Αθήνα 1938, σ. 156). Ο συλλογισμός παρακίνησε τον πρωτοπόρο γλωσσολόγο να παραλείψει αυτά τα επίθετα από τη γραμματική του.</div><div align="justify"><br />Μήπως η επιλογή του εξάλειψε αυτούς τους λόγιους σκοπέλους από το σύστημα και αναίρεσε την ανάγκη για περιγραφή τους; Όχι. Στην αναπροσαρμοσμένη σχολική έκδοση της μικρής γραμματικής (1976) η συντακτική επιτροπή αναγκάστηκε να παραδεχτεί αυτά τα επίθετα ως τμήμα τής νεοελληνικής μορφολογίας. Εν ολίγοις, η ελλιπής σήμανση ενός δρόμου δεν εξαφανίζει τις λακκούβες του.</div><div align="justify"><br />Ό,τι προσπαθώ με κάποτε κουραστικό και σχολαστικό τρόπο να εξηγήσω είναι ότι η σχολική γραμματική, έργο ισορροπημένο και για την εποχή του αρκετά συμπεριληπτικό, παραμέρισε μερικά (ολιγάριθμα) λόγια συστήματα, που ο χειρισμός τους προκαλούσε αμηχανία. Αυτό γίνεται εμφανέστερο σε λίγες περιπτώσεις που εμπίπτουν στη ρηματική μορφολογία και οι οποίες αξίζουν, καθώς πιστεύω, την προσοχή μας. Ας επισημανθεί επιπρόσθετα ότι, όχι μόνον η παράλειψη, αλλά και ο εσκεμμένος υποβιβασμός τής έκτασης ή της σπουδαιότητας ενός στοιχείου (υποσήμανση) υποβάλλει στον αναγνώστη / μαθητή την ιδέα ότι η συγκεκριμένη κλιτική κατηγορία περιελήφθη μάλλον απρόθυμα στη γραμματική, στιγματισμένη κάποτε σαν «αρχαϊστική», «ιδιόκλιτη» ή «ανώμαλη».</div><div align="justify"><br />1) Μεσοπαθητικά ρήματα προερχόμενα από αρχαία συνηρημένα σε -άω: <em>εγγυώμαι, εξαρτώμαι, προτιμώμαι, καταχρώμαι, ηττώμαι, αναρριχώμαι…</em> Η Νεοελληνική Γραμματική τα παραλείπει. Εισήχθησαν στην αναπροσαρμοσμένη σχολική έκδοση (1976) ως υποστοιχείο τής «αρχαϊκής κλίσης» με ελάχιστα παραδείγματα και χωρίς συμφραστικές χρήσεις. Ο παρατατικός τους δεν εξετάζεται. </div><br /><p align="justify">2) Μεσοπαθητικά ρήματα προερχόμενα από αρχαία συνηρημένα σε -έω ή σχηματισμένα κατά το πρότυπό τους: <em>διοικούμαι, θεωρούμαι, στερούμαι, μιμούμαι, προηγούμαι, εξαιρούμαι, τοποθετούμαι, παρατηρούμαι, δικαιολογούμαι, εννοούμαι…</em> Η εκτενέστατη αυτή κλιτική κατηγορία ρημάτων (β2 συζυγία) στρυμώχνεται στη <em>Νεοελληνική Γραμματική</em> (σ. 342, § 909) με τα μικρότερα τυπογραφικά στοιχεία, με τη σήμανση «αρχαϊκή κλίση παθητικής φωνής» και με ισχνά παραδείγματα. Απουσιάζουν οι συμφραστικές χρήσεις.</p><p align="justify">3) Μεσοπαθητικά ρήματα προερχόμενα από αρχαία σε -μι / -μαι: <em>επιτίθεμαι, προτίθεμαι, διατίθεμαι, κατατίθεμαι, προΐσταμαι, συνίσταμαι, παρίσταμαι, υφίσταμαι, επαφίεμαι</em>… Παραλείπονται εντελώς.</p><p align="justify">4) Μεσοπαθητικά ρήματα προερχόμενα από αρχαία σε -όω: <em>δικαιούμαι, υποχρεούμαι, ισούμαι, καρπούμαι, πληρούμαι…</em> Παραλείπονται εντελώς.</p><p align="justify">5) Μεσοπαθητικά ρήματα, σύνθετα του <em>κείμαι</em>, μερικά αποκλειστικώς τριτοπρόσωπα: <em>έγκειται, πρόκειται, σύγκειται, πρόσκειται, εναπόκειται, υπόκειται…</em> Παραλείπονται εντελώς.<br /></p><p align="justify">Οι παραλείψεις που μνημόνευσα πήγασαν ασφαλώς από την πεποίθηση ότι αυτά τα κλιτικά συστήματα διαταράσσουν την ομοιογένεια του τύπου τής δημοτικής, που μόλις είχε αρχίσει να κατασταλάζει. Η υποσήμανση ή ο εσκεμμένος υποβιβασμός τους φανέρωναν επίσης την ελπίδα ότι οι ρηματικοί μεταπλασμοί θα συγχώνευαν τα ρήματα αυτά σε κλιτικές τάξεις πειθαρχημένες στο οικοδόμημα της γραμματικής. Επιπρόσθετα, η απουσία συμφραστικών χρήσεων, δηλ. παραδειγμάτων από πραγματικό κειμενικό λόγο, παρασιωπούσε την έκταση και τη σημασία τους. Ως αποτέλεσμα, όταν οι εν λόγω χρήσεις κυριάρχησαν αργότερα, μερικοί νόμισαν καλόπιστα ότι επρόκειτο για αναβιώσεις, όχι επιβιώσεις, ότι επανέρχονταν στο προσκήνιο ζητήματα που είχαν θεωρήσει από καιρό λυμένα. </p><p align="justify">Ειδικά ο σχηματισμός τού παρατατικού αυτών των κατηγοριών φαινόταν τόσο ασυμμόρφωτος, ώστε η περιγραφή του ξέφευγε ή ξεγλιστρούσε από κάθε έτοιμη μορφολογική κατηγορία. Ανασκοπώντας αυτά τα προβλήματα, η συνάδελφος Γεωργία Κατσούδα προχωρεί στο ακόλουθο, διατυπωμένο με περίσκεψη, σχόλιο: «Πολύ συχνά οι ομιλητές της νέας ελληνικής εκφράζουν την αμηχανία τους, όταν καλούνται να σχηματίσουν τον παρατατικό των παραπάνω ρημάτων. Αυτό οφείλεται και στο ότι οι νεοελληνικές γραμματικές αποφεύγουν να δώσουν συγκεκριμένα κλιτικά παραδείγματα για ρήματα αυτής της κατηγορίας. Εμείς προτιμούμε να συμπληρώσουμε το κενό με κλιτικά παραδείγματα από την αρχαία ελληνική παρά να δηλώνουμε ότι ρήματα όπως το <em>τίθεμαι, παρίσταμαι, επαφίεμαι, εκρήγνυμαι</em> δε σχηματίζουν παρατατικό» (<em>Σύγχρονη πρακτική γραμματική,</em> Αθήνα: Άγκυρα 2007, σ. 204). Οι κλιτικές αυτές τάξεις διαλαμβάνονται αναλυτικά στη <em>Γραμματική τής Νέας Ελληνικής</em> (Κλαίρη & Μπαμπινιώτη et al., Αθήνα 2005), μνημονεύεται δε ο παρατατικός των προερχομένων από τα αρχαία σε <em>-μι / -μαι</em> (εκτός από τους πίνακες των σελίδων 514 και 535, οι οποίοι περιλαμβάνουν και ρήματα που προέρχονται από τα συνηρημένα σε -έω). </p><p align="justify">Θα επιχειρήσω τώρα να εξετάσω το σύστημα κλίσεως που υπόκειται στις δύο πρώτες ρηματικές τάξεις (-άω και -έω), οι οποίες παρουσιάζουν τη μεγαλύτερη ρευστότητα, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι καλύπτονται πλήρως τα ζητήματα ή ότι και αυτή η ταξινόμηση λειτουργεί σε όλα τα επίπεδα λόγου.<br /></p><p align="center"><br /><strong>Ρήματα σε -ώμαι, -άσαι, -άται…</strong><br /></p><br /><p align="justify">Η αφομοιωτική ισχύς των τεσσάρων προσαρμοσμένων αποθετικών ρημάτων <em>θυμούμαι, κοιμούμαι, φοβούμαι, λυπούμαι </em>(και -<em>άμαι</em>), παρ’ όλο που δεν έχουν όμοια μορφολογική αφετηρία, έχει συμβάλει στην εξομάλυνση του κλιτικού παραδείγματος. Τα ληκτικά μορφήματα <em>-άσαι, -άται…</em> συνέπιπταν με τα μορφήματα των αρχαίων συνηρημένων (π.χ. <em>εγγυάσαι, εξαρτάται, προτιμάται, αντανακλάται</em>) και αυτό οδήγησε σε αναλογική επέκταση των τερμάτων στον παρατατικό. Συνεπώς, τα π.χ. <em>λυπόμουν, φοβόσουν, θυμόταν, κοιμόταν</em> συνέτειναν ώστε τύποι όπως <em>εγγυόμουν, εγγυόταν, διερωτόταν, αναρριχόταν</em> να μη συναντούν αξεπέραστη αντίσταση.</p><p align="justify">Μπορούμε, κατά συνέπεια, να προσδιορίσουμε τις εξής υποπεριπτώσεις: </p><p align="justify">α) Όσα ρήματα διαθέτουν εναλλακτικό μεταπλασμένο τύπο (σε -<em>ιέμαι</em>), τον προτιμούν στον σχηματισμό τού παρατατικού. Παραδείγματα: <em>καυχιόμουν, -όσουν, -όταν (καυχώμαι / καυχιέμαι), συναντιόμαστε (συναντώμαι / συναντιέμαι), βρυχιόταν (βρυχώμαι / βρυχιέμαι)… </em></p><p align="justify">β) Μερικές φορές ο μεταπλασμένος τύπος απαντά μόνο στον παρατατικό: π.χ. <em>εξαρτιόσουν, εξαρτιόταν</em> (αλλά <em>εξαρτάται</em>, όχι *<em>εξαρτιέται</em>). </p><p align="justify">γ) Αρκετά λόγια ρήματα αντιστέκονται σθεναρά σε κάθε συμμορφωτική λύση και συνήθως συμπληρώνουν τα κενά με τύπους τής αρχαίας μορφολογίας, ως επί το πλείστον χωρίς τη ρηματική αύξηση. Θα πρέπει να παρατηρηθεί ότι οι ομιλητές κατά κανόνα αποφεύγουν να μεταχειρίζονται τα ρήματα αυτά σε άλλα πρόσωπα πλην του γ΄ ενικού και γ΄ πληθυντικού. Η εισήγηση του Αγ. Τσοπανάκη (<em>Νεοελληνική Γραμματική,</em> Αθήνα 1994, σ. 489) να πλαστεί εκ νέου εξομαλισμένος παρατατικός με τύπους που δεν έχουν έρεισμα σε καμμία γλωσσική χρήση (ο ίδιος τους σημαίνει με αστερίσκο: <em>*τιμούμουν, *τιμούσουν, *τιμούταν</em>…) ήταν ανεδαφική και χωρίς ελπίδα για επικράτηση. Παραδείγματα συνήθων χρήσεων, αντλημένων από πραγματικό λόγο: <em>διερωτώντο</em> (αλλά <em>αναρωτιόταν</em>), <em>αυταπατάτο, αφορμώντο, αποπειράτο / απεπειράτο, αποκτάτο, αντανακλάτο, απορροφάτο, καταχράτο… </em></p><p align="justify">Συμφραστικές χρήσεις από κειμενικό λόγο: <em>Αν συγκέντρωνε την προσοχή του σε μία μόνο ομάδα ψηφοφόρων, θα ηττάτο οπωσδήποτε από τον έμπειρο αντίπαλό του - Η νέα συμφωνία αντανακλάτο πλέον στην επενδυτική στροφή τής χώρας. </em></p><p align="center"><br /><strong>Ρήματα σε -ούμαι, -είσαι, -είται… </strong></p><br /><p align="justify">Για την ιδιαίτερα πολυπληθή αυτή ρηματική κατηγορία η <em>Νεοελληνική Γραμματική</em> παρέχει μόνο ένα παράδειγμα παρατατικού, υποβιβασμένο στα μικρότερα τυπογραφικά στοιχεία: <em>στερούμουν, στερούσουν, στερούνταν, στερούμαστε, στερούσαστε, στερούνταν</em> (σ. 342). Η δυσκολία εντοπίζεται, καθώς έχει και από άλλους ομολογηθεί (π.χ. Τσοπανάκη, <em>Νεοελληνική Γραμματική,</em> σ.502), στη μορφολογική σύμπτωση του γ΄ ενικού και του γ΄ πληθυντικού προσώπου: <em>στερούνταν</em>.</p><p></p><p align="justify">Αν δεν θέλουμε να αδικήσουμε τον Τριανταφυλλίδη και την οξύνοια που εκδήλωνε στον χειρισμό των τυπολογικών δεδομένων, οφείλουμε να αναγνωρίσουμε ότι η εικόνα τής γλώσσας που κλήθηκε τότε να περιγράψει δεν ταυτιζόταν με τη γλωσσική μορφή που ακούεται και γράφεται σήμερα. Η γραπτή δημοτική, που στάθηκε το πρότυπο ή η βάση εκκινήσεως για τη <em>Νεοελληνική Γραμματική</em>, δεν διαχώριζε αυστηρά το γ΄ ενικό και το γ΄ πληθυντικό πρόσωπο της μεσοπαθητικής φωνής. Λογοτεχνικά και άλλα κείμενα του μεσοπολέμου εμφάνιζαν συχνά τύπους όπως <em>φαίνο(υ)νταν, γράφονταν,</em> τόσο για τον ενικό όσο και για τον πληθυντικό. Στη μορφολογική συγχώνευση συνέβαλλαν επίσης τύποι προερχόμενοι από τα νεοελληνικά ιδιώματα, των οποίων η λειτουργία δεν είχε ακόμη συρρικνωθεί από την αστυφιλία και την επέκταση του γραμματισμού. Παραδείγματα: κρητ. <em>εκοιμούντονε</em> (γ΄ εν. και πληθ.), Βορείου Αιγαίου <em>αγαπιένταν</em> (γ΄ εν. και πληθ.).</p><p align="justify">Το γνώρισμα αυτό της μεσοπολεμικής δημοτικής, η πάλη δηλ. μεταξύ ομοιομορφίας (-<em>νταν</em>) και διακρίσεως (-<em>ταν</em> / -<em>νταν</em>) ενικού και πληθυντικού, βαθμηδόν αμβλύνθηκε με σαφή υπεροχή των χωριστών αλλομόρφων. Η <em>Νεοελληνική Γραμματική</em> επιβεβαίωσε την τάση ορίζοντας στους παρατατικούς τής α΄ συζυγίας (των βαρυτόνων ρημάτων) το σχήμα που έμελλε να επικρατήσει: <em>λεγόταν – λέγονταν, ακουόταν – ακούονταν, φαινόταν – φαίνονταν, χρειαζόταν – χρειάζονταν, χτυπιόταν – χτυπιόνταν</em> (σ. 324 κ. εξ.). Ο τεράστιος όγκος αυτών των ρημάτων επηρέασε ολόκληρο το σύστημα και εδραίωσε στη δομή τού παρατατικού την αλλομορφική αντίθεση -τ- (γ΄ ενικό) και -ντ- (γ΄ πληθυντικό). Η εν λόγω αντίθεση είχε το πλεονέκτημα ότι επετύγχανε τη μέγιστη διάκριση (ενικού – πληθυντικού) με την ελάχιστη μεταβολή (αήχου – ηχηρού: [t] – [nd]), ήταν δε ομοκατηγοριακή, διότι δεν επέφερε μετακίνηση σε άλλη κλιτική τάξη.</p><p align="justify">Έχοντας κατά νου αυτούς τους γλωσσικούς όρους, μπορούμε τώρα να αντιληφθούμε γιατί ο τύπος <em>στερούνταν</em> (ως γ΄ ενικό) εξακολουθεί να ενοχλεί τους φυσικούς ομιλητές και αδυνατεί να επικρατήσει, παρ’ ότι διδάσκεται επιμελώς επί τόσες δεκαετίες. Η ομαλότερη εναλλακτική λύση, που θα ήταν η υιοθέτηση των ληκτικών τερμάτων <em>-ούταν, -ούνταν</em> (π.χ. <em>θεωρούταν – θεωρούνταν, συνεννοούταν, φρουρούταν, διοικούταν, τοποθετούταν</em>…), δεν απέκτησε ποτέ ερείσματα στη χρήση. Τα περισσότερα ρήματα, αναβιωμένα ή νεόπλαστα, έφεραν μαζί τους κλιτικό σχήμα με λόγιο τίτλο ιδιοκτησίας, ο οποίος ανθίστατο στις μεταπλασμένες ή εξομαλισμένες κατηγορίες. </p><p align="justify">Αν επιδιώκαμε να προσδιορίσουμε τις τάσεις που κυριαρχούν στον παρατατικό αυτών των ρημάτων, δεν θα αστοχούσαμε ίσως στις εξής παρατηρήσεις:</p><br /><p align="justify">α) Μερικά διαθέτουν εναλλακτικό μεταπλασμένο τύπο, ο οποίος δείχνει να προτιμάται από τους ομιλητές στον παρατατικό. Παραδείγματα: <em>αρνιόταν</em> (αλλά συνήθως <em>αρνούμαι, -είσαι, -είται…</em>), <em>χρησιμοποιόταν</em> (αλλά πάντοτε <em>χρησιμοποιούμαι, -είσαι, -είται…</em>), <em>ασχολιόταν</em> (κυρίως προφορικό, αλλά πάντοτε <em>ασχολούμαι, -είσαι, -είται…</em>).</p><p align="justify">β) Πολλά ρήματα τείνουν να διατηρούν τον αρχαίο τύπο -<em>είτο</em> (με ή συνήθως χωρίς ρηματική αύξηση), αν και σε άλλα πρόσωπα επικρατούν τα ομαλά μορφήματα. Τα ακόλουθα σχήματα, παρ’ ότι φαινομενικώς αταίριαστα, πληρούν δομικές ανάγκες τής ρηματικής μορφολογίας και συναντώνται με ολοένα αυξανόμενη συχνότητα στα σώματα κειμένων. Παραδείγματα (γ΄ ενικό – γ΄ πληθυντικό): <em>εξαντλείτο – εξαντλούνταν, διεκδικείτο – διεκδικούνταν, αποτελείτο – αποτελούνταν, καλλιεργείτο – καλλιεργούνταν, κατοικείτο – κατοικούνταν, τοποθετείτο – τοποθετούνταν, προωθείτο – προωθούνταν, ασχολείτο - ασχολούνταν</em> και πολυάριθμα άλλα. </p><p align="justify"><br />Συμφραστικές χρήσεις από κειμενικό λόγο: <em>Η στάση του δεν εξηγείτο αλλιώς παρά μόνο από πείσμα - Στο ημίχρονο η ομάδα προηγείτο με 1-0 - Επί δύο χρόνια ταλαιπωρείτο από την επάρατη νόσο - Δήλωσε ότι θα παραιτείτο, αν δεν είχε την πλήρη στήριξη του συμβουλίου.</em><br /></p><p align="justify"><br />Οι σκέψεις και οι εξηγήσεις που έχω ώς τώρα παρουσιάσει αποσκοπούν να δείξουν ότι οι ασυμμόρφωτοι τύποι τού μεσοπαθητικού παρατατικού δεν χρωστούν την επικράτησή τους σε κάποιον αρχαϊστικό συρμό ούτε αποτελούν άρρητη γραφή στον τοίχο που ζητεί να αποκωδικοποιηθεί. Έχουν τουναντίον συστηματική ερμηνεία, η οποία συγκεράζει τη μέγιστη διάκριση με την ελάχιστη μεταβολή. Μολονότι διανύουμε ρευστό γλωσσικό τοπίο, αυτό δεν είναι λόγος να αμελήσουμε τη σηματοδότησή του, ευελπιστώντας ότι οι λακκούβες θα κλείσουν και οι σκόπελοι με κάποιον τρόπο θα καταδυθούν. Αν η γραμματική αναγνωρίζει επίσης ως ρόλο της ότι πρέπει να επιλύει προβλήματα, δεν μπορώ να φανταστώ καλύτερη αρχή από το να δίνει στα εμπόδια εποπτεύσιμη μορφή.</p><br /><p align="justify"></p><p align="justify"><span style="font-size:85%;"><strong>Σημείωση:</strong> Εξαιρετικές παράλληλες σκέψεις τού συναδέλφου Ευθ. Φ. Παναγιωτίδη μπορείτε να διαβάσετε σε πρόσφατο </span><a href="http://epanagiotidis.blogspot.com/2008/11/blog-post.html"><span style="font-size:85%;">άρθρο</span></a><span style="font-size:85%;"> του.</span></p>Dr Moshehttp://www.blogger.com/profile/03702767707516427063noreply@blogger.com17tag:blogger.com,1999:blog-1804624990106212351.post-47757386433788713642008-09-12T09:57:00.015+03:002011-10-11T09:47:13.243+03:00Αναλυτικός κατάλογος άρθρων<div align="justify">Με σκοπό τη διευκόλυνση των αναγνωστών ετοιμάστηκε ο ακόλουθος αναλυτικός κατάλογος των άρθρων που έχουν αναρτηθεί σε αυτόν τον ιστότοπο. Επειδή τα κείμενα είναι συνήθως εκτενή και η αρχειοθήκη τού ιστολογίου έχει μόνο χρονολογική και ειδολογική ταξινόμηση, η οποία δεν κατατοπίζει τον αναγνώστη, φάνηκε χρησιμότερο να υπάρχει ένας πίνακας περιεχομένων, στον οποίο τα άρθρα να καταχωρίζονται κατά θεματικές ενότητες. Ο κατάλογος θα ενημερώνεται με όσα άρθρα γραφτούν στο μέλλον και θα υπάρχει ως μόνιμος σύνδεσμος για τους επισκέπτες.</div><br />
<div align="justify">Ας σημειωθεί ότι, αν κάποιο άρθρο περιλαμβάνεται σε περισσότερα του ενός γνωστικά πεδία, θα καταχωρίζεται εκεί όπου κυρίως ανήκει ή είναι πιθανότερο να αναζητηθεί.</div><br />
<div align="justify">Εκφράζω την εκτίμησή μου προς τους αγαπητούς αναγνώστες που δαπάνησαν χρόνο να διαβάσουν ή και να σχολιάσουν τα παρακάτω άρθρα. Τους ευχαριστώ θερμά για την ανταπόκρισή τους.</div><br />
<br />
<div align="center"><strong>Βιβλιοκριτική</strong></div><br />
<ol><li><a href="http://linguarium.blogspot.com/2007/09/paul-cartledge.html">Paul Cartledge: <em>Η Εικονογραφημένη Ιστορία τής Αρχαίας Ελλάδας</em></a> (Cambridge). Ομιλία από την παρουσίαση της ελληνικής μετάφρασης.</li>
<li><a href="http://linguarium.blogspot.com/2007/10/2007.html">Νίκου Σαραντάκου: <em>Γλώσσα μετ' εμποδίων</em></a>. Βιβλιοκριτική παρουσίαση, Μέρος Α΄.</li>
<li><a href="http://linguarium.blogspot.com/2007/12/blog-post.html">Γλωσσικά εμπόδια</a>. Βιβλιοκριτική παρουσίαση (Νίκου Σαραντάκου: <em>Γλώσσα Μετ' Εμποδίων</em>), Μέρος Β΄.</li>
<li><a href="http://linguarium.blogspot.com/2009/06/blog-post.html">Πίσω από τις γραμμές.</a> Κριτική τής ελληνικής μετάφρασης βιβλίου τής H. Walter.</li>
<li><a href="http://linguarium.blogspot.com/2009/12/2007.html">Παναγιώτη Κριμπά: </a><em><a href="http://linguarium.blogspot.com/2009/12/2007.html">Επιδράσεις τής Νεότερης Ελληνικής στις βαλκανικές γλώσσες</a>. </em>Βιβλιοκριτική παρουσίαση.</li>
<li><a href="http://linguarium.blogspot.com/2010/02/2009.html">Νίκου Σαραντάκου: </a><em><a href="http://linguarium.blogspot.com/2010/02/2009.html">Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία</a>. </em>Βιβλιοκριτική παρουσίαση.</li>
</ol><div align="center"><strong>Γλωσσική μυθολογία</strong></div><ol><li><a href="http://linguarium.blogspot.com/2007/05/blog-post_21.html">Γλωσσική παραμυθία</a>. Ανατομία των γλωσσικών μύθων.</li>
<li><a href="http://linguarium.blogspot.com/2007/06/blog-post_15.html">Γλωσσική παραμυθία: Η ομοιότητα και η αντιστοιχία</a>. Η σπουδαιότητα της συστηματικής αντιστοιχίας έναντι της επιφανειακής ομοιότητας.</li>
<li><a href="http://linguarium.blogspot.com/2007/07/blog-post.html">Γλωσσική παραμυθία: Η διατήρηση της δομής</a>. Η μορφολογική δομή ως επαληθευτικό κριτήριο.</li>
<li><a href="http://linguarium.blogspot.com/2007/07/blog-post_20.html">Γλωσσική παραμυθία: Η αρχή τής ομοχρονίας</a>. Η ομοχρονία απαραίτητη συνθήκη για κάθε γλωσσική αλλαγή.</li>
<li><a href="http://linguarium.blogspot.com/2008/08/blog-post.html">Ατοπήματα και ουτοπία</a>. Η έλλειψη συστηματικότητας και η εσφαλμένη αξιολόγηση του υλικού στα γλωσσικά μυθεύματα.</li>
</ol><div align="center"><strong>Γνωσιακή γλωσσολογία</strong></div><ol><li><a href="http://linguarium.blogspot.com/2007/01/blog-post_28.html">Η εικόνα στη γλωσσική αντίληψη</a>. Εννοιοποίηση και εικονοσχήματα.</li>
<li><a href="http://linguarium.blogspot.com/2007/04/blog-post.html">Η βάση τού μεταφορικού λόγου</a>. Η αντίληψη ομοιότητας, ο τομέας-πηγή και ο τομέας-στόχος. Πώς λειτουργούν οι μεταφορές.</li>
<li><a href="http://linguarium.blogspot.com/2008/06/blog-post_17.html">Στοπ καρέ</a>. Πλαίσιο, προώθηση στο προσκήνιο και ιδεοποιημένα γνωσιακά πρότυπα (ICMs).</li>
</ol><div align="center"><strong>Δεοντολογία</strong></div><ol><li><a href="http://linguarium.blogspot.com/2006/11/blog-post.html">Γλώσσα και αγωγή</a>. Η αγωγή ως προϋπόθεση της επιστημονικής συζήτησης (εισαγωγικό άρθρο τού ιστολογίου).</li>
<li><a href="http://linguarium.blogspot.com/2006/12/blog-post_18.html">Η δεοντολογία στην επιστήμη</a>. Ποιες αρχές πρέπει να διέπουν την επιστημονική έρευνα.</li>
<li><a href="http://linguarium.blogspot.com/2008/04/blog-post.html">Η τέχνη τής συνομιλίας</a>. Προϋποθέσεις τού διαλόγου. Ευγένεια, σεβασμός και ευαισθησία ή ο καλός και ο κακός οδηγός.</li>
</ol><div align="center"><strong>Διδακτική τής γλώσσας</strong></div><ol><li><a href="http://linguarium.blogspot.com/2006/12/to.html">Το δέντρο, τα κλαδιά και τα κύματα: Σχήματα στη γλωσσική αλλαγή</a>. Ο ρόλος τού παραδείγματος στη διδασκαλία τής ιστορικοσυγκριτικής γλωσσολογίας.</li>
<li><a href="http://linguarium.blogspot.com/2008/10/blog-post.html">Όψεις τού μεσοπαθητικού παρατατικού.</a> Προβλήματα περιγραφικής επάρκειας της γραμματικής σε μεσοπαθητικά ρήματα προερχόμενα από αρχαία σε -άω και -έω.</li>
</ol><div align="center"><strong>Εκδηλώσεις</strong></div><ol><li><a href="http://linguarium.blogspot.com/2007/02/blog-post_18.html">Εκδήλωση της Εταιρείας Ελλήνων Λογοτεχνών προς τιμήν τού καθηγητή Γεράσιμου Ρηγάτου</a>. Πρόγραμμα της εκδήλωσης και συμμετοχή.</li>
<li><a href="http://linguarium.blogspot.com/2007/08/8-30-2-2007.html">8ο Διεθνές Συνέδριο Ελληνικής Γλωσσολογίας: Ιωάννινα 30/8 - 2/9/2007</a>. Αναγγελία και στιγμιότυπα.</li>
<li><a href="http://linguarium.blogspot.com/2008/01/blog-post_29.html">Γλώσσα και αποταμιευμένη σοφία</a>. Ομιλία στην εκδήλωση προς τιμήν τού καθηγητή Γεράσιμου Ρηγάτου.</li>
<li><a href="http://linguarium.blogspot.com/2009/05/blog-post.html">Από το σημειωματάριο ενός συνεδρίου</a>. Σημειώσεις και εντυπώσεις από την 30ή ετήσια συνάντηση του Τομέα Γλωσσολογίας τού Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.</li>
<li><a href="http://linguarium.blogspot.com/2009/12/27-2010.html">Ημερίδα τής Ελληνικής Ονοματολογικής Εταιρείας: 27 Ιανουαρίου 2010</a>. Εκδήλωση για τα τριάντα χρόνια από την ίδρυση της Ελληνικής Ονοματολογικής Εταιρείας.</li>
<li><a href="http://linguarium.blogspot.com/2009/12/27-2010.html">31η συνάντηση εργασίας τού Τομέα Γλωσσολογίας τού Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης</a>. Περίληψη της ανακοίνωσής μου.</li>
<li><a href="http://linguarium.blogspot.com/2010/09/33-11-16-2010.html">33ο συνέδριο της Διεθνούς Εταιρείας Λειτουργικής Γλωσσολογίας: Κέρκυρα, 11-16 Οκτωβρίου 2010</a>. Περίληψη της ανακοίνωσής μου.</li>
<li><a href="http://linguarium.blogspot.com/2011/02/blog-post.html">Η διατροφική παράδοση στην Ελλάδα</a>. Ομιλία κατά την παρουσίαση βιβλίου τού καθηγητή Γεράσιμου Ρηγάτου.</li>
<li><a href="http://linguarium.blogspot.com/2011/05/10-1-4-2011.html">10ο Διεθνές Συνέδριο Ελληνικής Γλωσσολογίας: Κομοτηνή, 1-4 Σεπτεμβρίου 2011</a>. Περίληψη της ανακοίνωσής μου.</li>
</ol><div align="center"><strong>Ετυμολογία</strong></div><ol><li><a href="http://linguarium.blogspot.com/2007/02/blog-post.html">Ετυμολογικοί μετεωρισμοί</a>. Κριτική στο άρθρο τού Χρίστου Δάλκου, «Η ενδοσυγκριτική μέθοδος», 2003, <em>Λεξικογραφικόν Δελτίον</em> 24, σελ. 131-159.</li>
<li><a href="http://linguarium.blogspot.com/2008/02/blog-post.html">Φιλοξενημένα</a>. Σύνδεσμοι προς δύο άρθρα ετυμολογικού περιεχομένου, ανηρτημένα στο <em>Περιγλώσσιο</em>.</li>
<li><a href="http://linguarium.blogspot.com/2008/02/blog-post_08.html">Ετυμολογικές παρενέργειες: Η αμαξοστοιχία και η μηχανή</a>. Κριτική στο άρθρο τού Ι.Ν. Ηλιούδη «À propos de l’étymologie des mots <em>κτῆνος, ζερβός, φλογέρα, καζάνι</em>», <em>Αθηνά</em>, τόμ. ΠΒ΄ [2000], σελ. 229-232.</li>
<li><a href="http://linguarium.blogspot.com/2010/05/blog-post.html">Δυσετυμολόγητες λέξεις προερχόμενες από κύρια ονόματα</a>. Η ομιλία μου στην Ημερίδα τής Ελληνικής Ονοματολογικής Εταιρείας.</li>
<li><a href="http://linguarium.blogspot.com/2011/09/blog-post.html">Η προσωπογραφία τού αντιδανείου</a>. Πώς ορίζεται το αντιδάνειο και πώς διακρίνεται από τα υπόλοιπα λεξικά δάνεια.</li>
</ol><div align="center"><strong>Ορθογραφία</strong></div><ol><li><a href="http://linguarium.blogspot.com/2006/12/blog-post.html">Ας μιλήσουμε για ορθογραφία</a>. Μέρος Α΄: Προϋποθέσεις τού διαλόγου.</li>
<li><a href="http://linguarium.blogspot.com/2006/12/blog-post_26.html">Ας μιλήσουμε για ορθογραφία</a>. Μέρος Β΄: Κριτική επιφυλλίδων τού κ. Γιάννη Η. Χάρη.</li>
<li><a href="http://linguarium.blogspot.com/2007/01/blog-post.html">Ας μιλήσουμε για ορθογραφία</a>. Μέρος Γ΄: Αρχές και συστηματοποίηση της ιστορικής / ετυμολογικής ορθογραφίας.</li>
<li><a href="http://linguarium.blogspot.com/2007/01/blog-post_19.html">Ορθογραφία: Ο απόηχος μιας συζητήσεως</a>. Διάλογος μεταξύ Μ. Τριανταφυλλίδη και Ν. Ανδριώτη για ζητήματα ορθογραφίας.</li>
<li><a href="http://linguarium.blogspot.com/2007/04/blog-post_29.html">Ορθογραφικές αμφιγραφίες: μία ή δύο λέξεις;</a> Προτάσεις για συστηματοποίηση των λόγιων λεξικών συνδυασμών.</li>
<li><a href="http://linguarium.blogspot.com/2008/07/blog-post.html">Το τελικό -ν: Γραφέας και αναγνώστης</a>. Αδυναμίες τής σχολικής ρύθμισης και άλλων εισηγήσεων. Γιατί ο ρόλος τού αναγνώστη έχει προτεραιότητα.</li>
<li><a href="http://linguarium.blogspot.com/2009/02/blog-post.html">Στον αρμό τής σύνθεσης</a>. Εξέταση της γραφής των συνθέτων με <em>-ρρ- </em>ή <em>-ρ-. </em>Ποιες αρχές ρυθμίζουν την ορθογραφική επιλογή.</li>
<li><a href="http://linguarium.blogspot.com/2011/10/blog-post.html">Η ορθογραφία τού αντιδανείου</a>. Αρχές και συστηματοποίηση των διαφόρων κατηγοριών με συνολική πρόταση για την ορθογραφική απόδοση.</li>
</ol><div align="center"><strong>Σημασιολογία</strong></div><ol><li><a href="http://linguarium.blogspot.com/2007/03/blog-post.html">Η σημασιολογική δείνωση</a>. Αιτίες και συνέπειες της σημασιολογικής χειροτέρευσης.</li>
<li><a href="http://linguarium.blogspot.com/2007/03/blog-post_30.html">Η σημασιολογική δείνωση: Μέρος Β΄</a>. Παραδείγματα λέξεων και φράσεων. Ο ρόλος της στα λεξικά δάνεια.</li>
<li><a href="http://linguarium.blogspot.com/2007/09/blog-post_21.html">Γιατί οι λέξεις αλλάζουν σημασία</a>. Αιτίες τής σημασιολογικής μεταβολής.</li>
<li><a href="http://linguarium.blogspot.com/2008/02/blog-post_29.html">Στη μηχανή τού γλωσσικού χρόνου</a>. Γραμματικοποίηση, αποσημασιοποίηση και αποχρωματισμός στη σημασιολογική μεταβολή.</li>
</ol>Dr Moshehttp://www.blogger.com/profile/03702767707516427063noreply@blogger.com4tag:blogger.com,1999:blog-1804624990106212351.post-13260881615690491392008-08-18T01:21:00.011+03:002008-09-18T08:59:56.018+03:00Ατοπήματα και ουτοπία<div align="right"><em>Λάμπει μέσα μου κείνο που αγνοώ</em><br />Ελύτης<br /></div><div align="justify"><br />Αν έχετε πεζοπορήσει σε άγνωστο μέρος ή επιχειρήσατε κάποτε να πλοηγήσετε ένα σκάφος, θα είστε ασφαλώς εξοικειωμένοι με τη σπουδαιότητα της πυξίδας. Θα ξέρετε, όμως, ότι αυτό το στοιχειώδες αξιόπιστο όργανο μπορεί να αποδειχθεί εντελώς άχρηστο, αν δεν έχετε φέρει μαζί σας λεπτομερή χάρτη. Χωρίς τον χάρτη οι ενδείξεις τής πυξίδας δεν έχουν τίποτε να προσφέρουν, επειδή αδυνατούμε να τις αντιστοιχίσουμε στην πραγματικότητα.</div><div align="justify"><br />Ο χώρος τής γλωσσικής μυθολογίας ηγεμονεύεται από τη στρεβλωτική συλλογιστική γραμμή, ότι η μελέτη των δεδομένων έχει τελεολογικό χαρακτήρα: αποσκοπεί στη θεμελίωση της υπεροχής. Από όσους πέφτουν θύματα αυτού του ιδεολογήματος δεν λείπει η αγάπη για τη γλώσσα. Ωστόσο, ο συναισθηματικός χώρος που καλύπτεται από τέτοια μυθεύματα αλλοιώνει τον ήχο τους και θολώνει την κρίση. Ως αποτέλεσμα, η άρθρωση των μύθων φτάνει στα αφτιά τόσο παραμορφωμένη, ώστε για ορισμένους να ακούεται σαν ατόφυα ελληνική φωνή.</div><div align="justify"><br />Από όσους αισθάνονται αγαλλίαση εξαιτίας τής γλωσσικής μυθολογίας λείπει ο λεπτομερής χάρτης, τον οποίο έχουμε στο παρελθόν αποκαλέσει <em>κατάρτιση</em>. Η σοβαρή αυτή έλλειψη αφήνει τα γλωσσικά σήματα ακατάληπτα, τα δε ερμηνευτικά χάσματα σκεπάζονται βιαστικά από την ατημελησία που χαρακτηρίζει τον νηπιακό ενθουσιασμό. Η ευγενής ιδέα ανακηρύχθηκε κριτήριο αφ’ εαυτού ικανό να αντισταθμίσει όλες τις μεθοδολογικές ατέλειες και να αποζημιώσει για όλα τα ατοπήματα που ρυμουλκούνται από την ουτοπία.</div><div align="justify"><br />Πριν από λίγα χρόνια δημοσιεύθηκε σε περιοδικό που φιλοξενεί γλωσσικές εικασίες άρθρο το οποίο αποσκοπεί στην επανεξέταση ή αναθεώρηση των «κρατουσών θεωρητικών υποθέσεων» για τη γλώσσα. Ερευνητές, σχολιαστές, εκδότες και ολιγάριθμοι ανεπαρκώς ενημερωμένοι φιλόλογοι και ιστορικοί έχουν αφεθεί να παρασυρθούν από τα συμπεράσματά του και παραπέμπουν σε αυτό, υποστηρίζοντας ότι ανατρέπει τα πορίσματα της επιστήμης για την ινδοευρωπαϊκή ομογλωσσία.</div><div align="justify"><br />Από το άρθρο δεν λείπουν οι συνήθεις διαπιστωμένες ακρότητες, που είναι συνυφασμένες με τα κείμενα γλωσσικής μυθολογίας. Αναφέρω εν συντομία μερικές: Άστοχη χρήση γλωσσολογικών όρων και ελλιπής κατανόηση του περιεχομένου τους – Αθέτηση των μορφολογικών ορίων των λέξεων – Επιλεκτική άντληση υλικού από διάφορα εγχειρίδια και λεξικά, ενίοτε εκτός συγκειμένου, όταν κρίνεται συμφέρουσα για τον στόχο – Αντιπαραβολή υλικού που δεν ανήκει στην ίδια συγχρονία και, παρά ταύτα, αντιμετωπίζεται σαν ομοστρωματικό. Τέλος, παρατηρείται η διαδεδομένη σύγχυση μεταξύ ομορρίζων και παραγώγων τής ετυμολογικής αλυσίδας, η οποία έχει ως αποτέλεσμα την παραπλανητική μεταφορά των στοιχείων που παρέχουν τα λεξικά.</div><div align="justify"><br />Διαβάζοντας τέτοια κείμενα, ο γλωσσολογικά ενήμερος αναγνώστης νιώθει βαθιά αμηχανία, όχι μόνον από την ισχυρή αυτοπεποίθηση των συντακτών, αλλά και από την τακτική τους να στηρίζονται στην αισθητική εντύπωση και όχι στην επιστημονική ανάλυση. Δυστυχώς, η κακή χρήση τού υλικού από (συχνά καλοπροαίρετους) ερευνητές, που όμως στερούνται επιστημονικού υποβάθρου, δεν είναι παρά απαρίθμηση σοφισμάτων που αποτιμήθηκαν σαν επιχειρήματα.</div><div align="justify"><br />Έχω στο παρελθόν εξηγήσει (και εμμένω σε αυτή τη θέση) ότι δεν έχει νόημα η λεπτομερής αναίρεση κάθε γλωσσικού μύθου, ότι είναι περιττή εφόσον έχουμε εξασκήσει τις δυνάμεις αντιλήψεώς μας μέσω της κατάρτισης, ώστε ευθύς να αναγνωρίζουμε την πλάνη. Συμβαίνει κάποτε, όμως, η πλάνη να είναι καλά κρυμμένη πίσω από τη συγκίνηση που προκαλεί και τα γλωσσολογικά εργαλεία να χρησιμοποιούνται με παροδηγημένο ρομαντισμό, καθώς ο ερευνητής πασχίζει να συμμορφώσει τη γλωσσική ύλη με την έμπνευση, θεωρώντας ότι η επιστήμη υποχρεούται να λογοδοτήσει σε κάποια ωραία (εθνική ή άλλη) ιδέα.</div><br />Προσέξτε, παρακαλώ, την ακόλουθη ένδειξη:<br /><div align="justify"><br />Στο προαναφερθέν άρθρο διατυπώνεται η κεντρική ιδεολογική θέση ότι οι διαπιστωμένες σχέσεις μεταξύ γλωσσών τεκμηριώνουν «τὴν δυνατότητα καὶ ἐπάρκεια τῆς Ἑλληνικῆς νὰ ἑρμηνεύη ἐτυμολογικῶς καὶ ἐν πολλοῖς καὶ μορφολογικῶς ὁποιαδήποτε γλῶσσα». Οι συντάκτες ισχυρίζονται ότι αυτό «ὁδηγεῖ σὲ μιὰ ἀρχικὴ γλῶσσα ἄμεσο πρόγονο τῆς Ἑλληνικῆς, τὴν Ἑλληνοπελασγική, τὴν βάση τῆς ἑνιαίας ὁμογλωσσίας τοῦ ἀρχέγονου ἑλληνικοῦ χώρου, τῆς κοιτίδας τοῦ ἀνθρώπινου πολιτισμοῦ».</div><div align="justify"><br />Επειδή οι εσφαλμένες αυτές απόψεις χαρακτηρίζονται από ηχητικό πληθωρισμό που ακούεται ευχάριστα στα απρόσεκτα αφτιά, έκρινα σκόπιμο να στρέψω την προσοχή σε δύο βασικές μεθοδολογικές πλάνες που υπόκεινται σε τέτοια κείμενα και αιχμαλωτίζουν τον τρόπο σκέψεως, ώστε να παράγει στάση αδιάφορη για την επιστήμη.<br /></div><div align="justify"><br /><strong>1) Έλλειψη συστηματικότητας.</strong><br /><br />Η χρήση τού υλικού σε εργασίες γλωσσικής μυθολογίας διακρίνεται από ρευστότητα, ασυνέπεια και σύγχυση. Οι όποιες συγκρίσεις δεν υπαγορεύονται από καμμία συστηματική αντιστοιχία, αλλά υποτάσσονται μόνο στην τυχαιότητα, αν ο επιδιωκόμενος σκοπός φαίνεται προσιτός.</div><div align="justify"><br />Το ακόλουθο παράδειγμα από το ίδιο άρθρο είναι, καθώς πιστεύω, ικανό να επεξηγήσει τα ανωτέρω:</div><div align="justify"><br />Οι συντάκτες συνδυάζουν διάσπαρτα γλωσσικά στοιχεία, τα οποία νομίζουν ότι αποδεικνύουν σχέση καταγωγής τής Φινλανδικής από την Ελληνική. Κατά τη συνήθη τακτική των κειμένων αυτής της κατηγορίας, ο προσφορότερος στόχος είναι λέξεις που εμφανίζουν κάποια ομοιότητα στη μορφή και είναι παραπλήσιες στη σημασία. Ως εκ τούτου, φινλανδικές λέξεις ανάγονται αδίστακτα σε αρχαίες ελληνικές, π.χ. φινλ. <em>vesi</em> «νερό» (αρχ. <em>Fύδωρ</em>), <em>aina</em> «πάντοτε» (αρχ. <em>αἰωνίως</em>), <em>tuli</em> «φωτιά» (αρχ. <em>σέλας</em>), <em>sulo</em> «χάρη» (αρχ. <em>θάλλειν</em>), <em>riekale</em> «κουρέλι» (αρχ. <em>ῥάκος</em> με κατάληξη –<em>ύλλον</em> = -<em>ale</em>), <em>puu</em> «δέντρο» (αρχ. <em>φύειν</em>) και παρόμοια. (Οι τύποι γράφονται ακριβώς όπως τους παραθέτουν οι συντάκτες τού άρθρου).</div><div align="justify"><br />Φοβούμαι πως οι ανωτέρω συγκρίσεις συνιστούν καθαρή άσκηση παρετυμολογίας. Οι συγγραφείς απομονώνουν τεμάχια λέξεων βασισμένοι σε επιφανειακή και τυχαία ομοιότητα, παραθεωρώντας ότι η ετυμολογία προϋποθέτει αυστηρή και αναλυτική επεξήγηση της όποιας αντιπαραβολής. Συνεπώς, η συσχέτιση των <em>aina – αἰωνίως, sulo – θάλλειν, tikki – στίζειν</em> και άλλων δεν προσφέρει απολύτως τίποτε, διότι στηρίζεται μόνο στη φαντασία και δεν αποδεικνύει συστηματική σύνδεση του πλήρους κλιτικού και μορφολογικού παραδείγματος των λέξεων. Οι συντάκτες έχουν ακόμη παρερμηνεύσει διάφορες υποθέσεις για δάνεια μεμονωμένων λέξεων των φιννοουγγρικών γλωσσών από γειτονικές (κυρίως τευτονικές) γλώσσες, όπως εικάζεται ότι συνέβη π.χ. με το φινλ. <em>tikki</em> (πβ. αρχ. γερμ. <em>*stik-i-</em> > γοτθ. <em>stiks</em> «τσίμπημα, ραφή», ομόρριζο των αρχ. <em>στίζω</em>, λατ. <em>*stingo</em>, σύνθ. <em>di-stinguo</em>), οι οποίες ασφαλώς δεν σημαίνουν ότι πηγή προελεύσεως είναι η Ελληνική.</div><div align="justify"><br />Η ετυμολογία, ως απαιτητικός γλωσσολογικός κλάδος, επιβάλλει επίσης ικανοποιητική ερμηνεία κάθε εικαζόμενης φωνητικής αλλαγής. Η υποτιθέμενη προέλευση του φινλ. <em>vesi</em> από το αρχ. <em>ὕδωρ</em> δεν εξηγείται με την επιπόλαιη υπόθεση ότι έχουμε «τροπὴ ὀδοντικοῦ δ σὲ σ»· η εν λόγω τροπή είναι σπανιότατη και εμφανίζεται σε ορισμένο φωνητικό περιβάλλον (κυρίως όταν γειτονεύει με ημιφωνικό φθόγγο), όχι όποτε μας εξυπηρετεί. Το ζεύγος <em>tuli – σέλας</em> δεν ερμηνεύεται με το σόφισμα «δωρικὴ τροπὴ σ- > τ-», αφ’ ενός μεν διότι αυτή η εξέλιξη δεν είναι καθολική στις δωρικές διαλέκτους, αφ’ ετέρου δε διότι δεν επηρεάστηκε ο τύπος <em>σέλας</em>.</div><div align="justify"><br />Η έλλειψη συστηματικότητας που διέπει αυτή τη συλλογιστική γραμμή φανερώνει την ανεπάρκειά της και με έναν ακόμη τρόπο. Οι συγκρίσεις αφορούν μόνο σε τυχαίες ομοιότητες <em>λέξεων</em>, ουδέποτε σε αντιστοιχίες <em>συστημάτων</em> και μορφολογικών παραδειγμάτων.</div><br />Εξηγούμαι:<br /><div align="justify"><br />Οι ερευνητές που καταγίνονται με τέτοιες θεωρητικές υποθέσεις δεν μπορούν να νίψουν τας χείρας των παρουσιάζοντας απλώς το ζεύγος π.χ. <em>vesi – (F)ύδωρ.</em> Οφείλουν να αποδείξουν ισχυρές αντιστοιχίες για ολόκληρο το κλιτικό παράδειγμα, π.χ. <em>ὕδατος, ὕδατα</em> (πβ. τα όντως ομόρριζα χεττ. <em>wātar, wetenas,</em> γοτθ. <em>wato, watins</em>). Οφείλουν να εξετάσουν ολόκληρο το σύστημα του ρήματος π.χ. <em>θάλλω</em>, για να εντοπίσουν αναλογία (που υπερβαίνει την τυχαία ομοιότητα) στην κλίση, στα πρόσωπα και στους χρόνους με φινλανδικό ρήμα (και όχι με το ουσ. <em>sulo</em> «χάρη»). Οφείλουν να παραθέσουν <em>ομάδες</em> ελληνογενών λέξεων με παραγωγικό μόρφημα που να προέρχεται από το αρχ. <em>-ύλον. </em>Και είναι υποχρεωμένοι να παράσχουν πειστικές αποδείξεις ότι η γλώσσα-στόχος (Φινλανδική) συμμερίζεται τουλάχιστον κάποιες από τις μορφολογικές ιδιαιτερότητες της υποτιθέμενης γλώσσας-πηγής (Αρχαίας Ελληνικής, όπως είναι ο αναδιπλασιασμός, η ρηματική αύξηση, το μεταπτωτικό σύστημα), για να μη μνημονεύσουμε στοιχεία ταυτότητας της γλώσσας, που δεν γίνονται εύκολα αντικείμενο δανεισμού (όπως οι αντωνυμίες, τα στερητικά μορφήματα και οι τύποι τού προσωπικού ρήματος «είμαι»).</div><div align="justify"><br />Συμπέρασμα: Τα γλωσσικά μυθεύματα αστοχούν οικτρά στον τομέα τής σύγκρισης, επειδή αποτυγχάνουν να αποδείξουν συστηματικότητα στη δομή. Η Φινλανδική ανήκει σε άλλη γλωσσική οικογένεια (ουραλική) και είναι μάταιο να αναζητούμε την αφετηρία της σε οποιονδήποτε κλάδο τής ινδοευρωπαϊκής ομογλωσσίας.<br /></div><div align="justify"><br /><strong>2) Ελλιπής αξιολόγηση του υλικού.<br /></strong><br />Οι ουτοπικές γλωσσικές θεωρίες αναζητούν αδυναμίες τής ιστορικοσυγκριτικής γλωσσολογίας, για να εκφράσουν τη διαφωνία τους με πάταγο. Οι εισηγητές τους σύρονται από τη σκέψη ότι έτσι ανοίγουν τον δρόμο, για να θέσουν στην αφετηρία τής ομογλωσσίας την Ελληνική. Εντούτοις, όσοι προβαίνουν σε τέτοιους έωλους ισχυρισμούς καταλήγουν απλώς να ακυρώνουν κάθε εργαλείο τής επιστημονικής έρευνας.</div><div align="justify"><br />Ας επιστρέψουμε στο προαναφερθέν άρθρο, που χρησιμεύει ως παράδειγμα στη συζήτησή μας, για να επισημάνουμε το πρόβλημα.</div><div align="justify"><br />Οι συντάκτες κατακρίνουν μία από τις επιχειρηθείσες διαιρέσεις των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών, την πεπαλαιωμένη ταξινόμηση σε γλώσσες centum και satem (από το αριθμητικό <em>εκατό</em>, όπως απαντά σε διάφορες γλώσσες). Αξίζει να παρατηρηθεί ότι η συγκεκριμένη διαίρεση δεν θεωρείται πλέον λειτουργική στη σύγχρονη Ι.Ε. γλωσσογεωγραφία, επειδή βασίζεται σε ένα μόνο χαρακτηριστικό και δεν παράγει ισόγλωσσο που να ανταποκρίνεται σε όσα γνωρίζουμε για τις ινδοευρωπαϊκές γλώσσες. Εφόσον οι γλώσσες των δύο αυτών κατηγοριών δεν μοιράζονται άλλα συστηματικά στοιχεία, δεν θεωρούμε σήμερα ότι η διαίρεση centum – satem συμβάλλει στις γνώσεις μας για την πρωτοϊνδοευρωπαϊκή (Π.Ι.Ε.) φωνολογία. (Ο αναγνώστης που ενδιαφέρεται θεωρητικά για το ζήτημα μπορεί να συμβουλευτεί, μεταξύ άλλων, το εξαιρετικό πρόσφατο εγχειρίδιο του James Clackson, <em>Indo-European Linguistics</em>, Cambridge 2007, σ. 49-53).</div><div align="justify"><br />Οι συντάκτες τού άρθρου, όμως, αποτυγχάνουν να παρακολουθήσουν την επιστημονική σκέψη και τη διαδρομή που διήνυσε η ιστορικοσυγκριτική γλωσσολογία από το τελευταίο τέταρτο του 20ού αιώνα και ύστερα. Ενώ ισχυρίζονται ότι «αὐτὴ ἡ διάκριση [δηλ. centum – satem] εἶναι λανθασμένη καὶ σκοποθηρική», στη συνέχεια πιστεύουν πως επιλύουν το ζήτημα τοποθετώντας απλώς στην αφετηρία την ελληνική γλώσσα. Προβάλλουν τη θέση ότι «ἡ ἑλληνικὴ γλῶσσα ἤδη ἀπὸ τῆς μυκηναϊκῆς διαλέκτου εἶναι ἡ μόνη ποὺ καλύπτει τὴν ἑρμηνεία τῆς ἐναλλαγῆς σ/κ». Οι ατέλειες της διαίρεσης centum – satem μπορούν, επομένως, να αρθούν «ἐὰν δεχθοῦμε τὸ γεγονὸς τῆς συνύπαρξης ἐναλλακτικῶς τῶν φθόγγων σ/κ σὲ ὁμόρριζα τῆς Ἑλληνικῆς». Κατόπιν αναφέρονται μερικές περιπτώσεις, στις οποίες νομίζουν ότι υπάρχει ασυνέπεια, όπως σανσκριτικές λέξεις που εμφανίζουν k αντί συριστικού φθόγγου και παραδείγματα αρχαιοδιαλεκτικών τύπων με διπλή αντιπροσώπευση (-κ- και -σ-). Λυπούμαι ότι οι θέσεις αυτές επαναλήφθηκαν έκτοτε από ολιγάριθμους κλασικούς φιλολόγους με τον ισχυρισμό ότι εδραιώνουν κάποιου είδους «ιαπετική» (εννοούν, αντίθετα από τον Γ. Χατζιδάκι, ελληνογενή) ομογλωσσία.</div><div align="justify"><br />Έχω χρέος να επισημάνω ότι οι αρθρογράφοι έχουν καθ’ ολοκληρίαν παρανοήσει τις παραμέτρους τού ζητήματος. Θα προσπαθήσω να περιγράψω με αδρές γραμμές το επίμαχο θέμα, χωρίς (πολύ φοβούμαι) να αποφύγω τη σχολαστικότητα που συνεπάγεται η πραγμάτευσή του.</div><div align="justify"><br />Για να αντιληφθούμε ποιοι τύποι είναι συγκρίσιμοι, απαιτείται να έχουμε υπ’ όψιν τι έχει αποδείξει / αποκαταστήσει η ιστορικοσυγκριτική γλωσσολογία σχετικά με το πρωτοϊνδοευρωπαϊκό φωνολογικό σύστημα για τον προκείμενο τομέα. Τα οροφικά σύμφωνα της Π.Ι.Ε. (παλαιότ. <em>gutturals</em>, τώρα συνήθως <em>dorsals</em>) διαιρούνται σε τρεις σειρές: α) <strong>ουρανικά</strong> [palatals]: *k΄, *g΄, *g΄h, β) <strong>υπερωικά</strong> [velars]: *k, *g, *gh, γ) <strong>χειλοϋπερωικά</strong> [labiovelars]: *kw, *gw, *gwh. Από τις τρεις αυτές σειρές μόνον η πρώτη (των ουρανικών) παρουσιάζει την τάση για συριστικοποίηση στις αποκαλούμενες satem γλώσσες, πρόκειται δε σαφώς για νεωτερισμό (όχι αρχαϊσμό) των συγκεκριμένων γλωσσών.</div><div align="justify"><br />Οι συντάκτες τού άρθρου αναμειγνύουν ετερόκλιτα στοιχεία, παραβάλλοντας δεδομένα από διαφορετικές συμφωνικές σειρές, ενώ επιπλέον παραβλέπουν εντελώς τον ρόλο των γειτονικών φωνηέντων.</div><br />Εξετάστε μερικά από τα παραδείγματα που επικαλούνται:<br /><div align="justify"><br /><strong>Περίπτωση 1:</strong> Το αρχ. <em>κείρω</em>, που ανάγεται σε Ι.Ε. θέμα *<em>sker</em>- «κόβω, διαιρώ», συνδέεται με ομόρριζα όπως τα συνώνυμα λιθ. <em>skìrti, skiriù</em> και σανσκρ. <em>krntati, kartati</em> (γ΄ ενικό πρόσωπο). Εδώ το οροφικό σύμφωνο είναι καθαρό υπερωικό, το οποίο διατηρείται σε όλη την ομογλωσσία και επομένως δεν σχετίζεται με τη διαίρεση centum – satem.</div><div align="justify"><br /><strong>Περίπτωση 2:</strong> Συνθετότερη είναι η περίπτωση της ερωτηματικής αντωνυμίας <em>τίς</em>. Ποιο είναι το αρχικό σύμφωνο; Το υλικό τής ομογλωσσίας παρέχει τα εξής στοιχεία προς σύγκριση: λατ. <em>quis</em>, χεττ. <em>kwis</em>, γοτθ. <em>hwas</em>, σανσκρ. <em>kas</em>, λιθ. <em>kas</em>. Είναι προφανές ότι ο αρχικός οροφικός φθόγγος είναι το χειλοϋπερωικό *kw- (όχι κάποιο «ελληνοπελασγικό» qπ) και, ως εκ τούτου, δεν εμπίπτει στη διαίρεση centum – satem, η οποία, όπως ελέχθη, αφορά στη σειρά των ουρανικών συμφώνων.</div><div align="justify"><br />Ας σημειωθεί ότι οι χειλοϋπερωικοί φθόγγοι δεν εξελίχθηκαν ομοίως στις Ι.Ε. γλώσσες και στις επί μέρους διαλέκτους, αλλά η αντιπροσώπευσή τους είναι αυστηρά συνδεδεμένη με το εκάστοτε γειτονικό φωνήεν. Επί παραδείγματι, το Ι.Ε. χειλοϋπερωικό *kw απαντά στη Σανσκριτική κανονικά ως k, αλλά εξελίχθηκε σε c, όταν ακολουθούσε *e, *i, *j. Παραδείγματα: σανσκρ. <em>pañča</em> (< *<em>penkwe</em>, πβ. αρχ. <em>πέντε</em>, αιολ. <em>πέμπε</em>), <em>čakra</em>- (< θ. *<em>kwel</em>-, πβ. αρχ. <em>κύκλος</em>, παλ. σκανδ. <em>hvel</em>).</div><div align="justify"><br />Συνεπώς, κατανοούμε ότι η κάποτε διαφορετική αντιπροσώπευση ενός φθόγγου στις διαλέκτους αποτελεί χωριστή εξέλιξη υπαγορευόμενη από το άμεσο φωνητικό περιβάλλον. Όσα γνωρίζουμε από την ιστορική πορεία των γλωσσών μάς πείθουν ότι οι σύνθετης άρθρωσης χειλοϋπερωικοί φθόγγοι, που <em>δεν</em> διατηρήθηκαν στην Ελληνική, έχουν σαφώς αρχαϊκό χαρακτήρα. Η αντιπροσώπευση π.χ. του Ι.Ε. *gw- στη Λατινική ως gu- (διατήρηση), g- (διατήρηση του υπερωικού στοιχείου) και v/f (διατήρηση του χειλικού στοιχείου) συμφωνεί με τον ρεαλισμό που πρέπει να διέπει την αποκατάσταση ή επανασύνθεση. Αν αγκιστρωθούμε στην ελληνοκεντρική γλωσσική μυθολογία, ότι τα αρχαία σύμφωνα βρίσκονται στην αφετηρία τής αλυσίδας, δεν υπάρχει επιστημονικός τρόπος να εξηγήσουμε τη διπλή άρθρωση των λατ. qu-, χεττ. kw- και ομοίως.</div><div align="justify"><br /><strong>Περίπτωση 3:</strong> Η άτοπη χρήση τού υλικού φανερώνεται ακόμη στην περίπτωση των αρχ. ρημάτων <em>κίω</em> «φεύγω, τρέχω», <em>κινῶ</em> (-<em>έω</em>) και <em>σεύω / σεύομαι</em> «τρέχω, κυνηγώ», που δεν αποκλείεται να συγγενεύουν ετυμολογικώς. Το γεγονός ότι το θέμα <em>κι</em>- συνδέεται με το λατ. <em>ci-tus</em> «ταχύς» και ότι το <em>σεύω</em> ίσως σχετίζεται με το σανσκρ. <em>cyávate</em> «περπατώ, βαδίζω» και το αρμεν. <em>čogay</em> «πήγα», δεν αποδεικνύει ότι οι ελληνικοί τύποι είναι οι αρχικοί. Για να έχουμε διττή εξέλιξη, χρειαζόμαστε συμφωνικό φθόγγο που να την επιτρέπει και αυτός είναι, πιθανότατα, το ουρανικό *k΄ ή *kj (I.E. θέμα *<em>kjew</em>-). Όπως ο νεοελληνικός τσιτακισμός [affrication] προϋποθέτει ουράνωση [nasalisation], η οποία τελείται πριν από πρόσθιο φωνήεν /e, i/, ομοίως η αρχαία συριστικοποίηση [sibilisation] απαιτεί επίσης προσθίωση της άρθρωσης [k΄] / [kj] (προ των e, i). Αν το ουρανικό στοιχείο χαθεί, τότε το οροφικό σύμφωνο διατηρείται ως απλό [k].</div><div align="justify"><br />Ελάχιστα αρχαιοελληνικά θέματα εμφάνισαν εξέλιξη και προς τις δύο κατευθύνσεις, αλλά το ίδιο συνέβη και σε γλώσσες όπως η Τοχαρική, όπου το ουρανικό *k΄ απαντά ως [š] πριν από /e, i/ και ως [k] στα υπόλοιπα φωνητικά περιβάλλοντα. Φυσικά, αυτό δεν σημαίνει ότι η Τοχαρική είναι η πηγή τής ομογλωσσίας.<br /></div><div align="justify"><br />Έχοντας ήδη αρκετά μακρηγορήσει, δεν θα επιμείνω άλλο στα ατοπήματα του άρθρου. Υποσημειώνω το εξής: Οι παραπομπές σε αναγνώσματα όπως του μουσικολόγου Nors Josephson για υποτιθέμενα ελληνικά στοιχεία γλωσσών τής Πολυνησίας και του γλωσσομαθούς ερασιτέχνη Γιοσέφ Γιαχούντα (Joseph Yahuda), ο οποίος διατύπωσε εντελώς αστήρικτους ισχυρισμούς για τη σχέση Εβραϊκής και Ελληνικής, στερούν από το άρθρο οποιαδήποτε βιβλιογραφική και επιστημονική θεμελίωση.</div><div align="justify"><br />Η αναζήτηση τεκμηρίων, όταν στο βάθρο έχει ήδη τοποθετηθεί ένα μύθευμα, καταδικάζει εξ αρχής την προσπάθεια, ακόμη και αν πηγάζει από γνήσια αγάπη για τη γλώσσα. Επειδή το αίσθημα της αρέσκειας εξουσιάζει την κρίση, με λύπη διαπιστώνουμε ότι <em>le coeur a ses raisons, que la raison ignore…</em></div><div align="justify"><br />Στα μάτια ενός μικρού παιδιού ό,τι λάμπει ή γυαλίζει φαντάζει άκρως ελκυστικό, παρ’ ότι μπορεί να είναι ασήμαντης αξίας. Παρόμοια, τα γλωσσικά μυθεύματα τροφοδοτούν την αισθητική συγκίνηση και υπαγορεύουν ιδέες αλλοιωμένες, που όμως αστράφτουν μέσα στην άγνοια από την οποία απορρέουν.</div><div align="justify"><br />Ας παραδεχτούμε ότι η επιστημονική ανάλυση έχει άλλες αξιώσεις, που επικαθορίζονται από την αντικειμενικότητα των στοιχείων. Ας παραδεχτούμε ότι αυτός ο λεπτομερής επιστημονικός χάρτης είναι ο μόνος δοκιμασμένος στον χρόνο, στην παραγωγή αποτελεσμάτων και στον έλεγχό τους. Και ας παραδεχτούμε ότι μόνο η πυξίδα που επαληθεύεται με αυτόν μπορεί να μας προστατέψει από τα ατοπήματα της ουτοπίας.</div>Dr Moshehttp://www.blogger.com/profile/03702767707516427063noreply@blogger.com5tag:blogger.com,1999:blog-1804624990106212351.post-82434786465280153312008-07-07T10:28:00.009+03:002011-03-03T15:29:38.389+02:00Το τελικό -ν: Γραφέας και αναγνώστης<div align="right"><em>trattando l’ombre come cosa salda</em><br />Δάντης<br /></div><div align="justify"><br />Φανταστείτε ότι έχετε ένα άδειο πλαστικό μπουκάλι και το σφραγίζετε ενόσω βρίσκεστε στην κορυφή ενός βουνού, ώστε να είναι γεμάτο αέρα. Καθώς κατεβαίνετε, διαπιστώνετε αμέσως ότι το μπουκάλι αρχίζει να συρρικνώνεται. Ο λόγος είναι προφανής: Η πίεση του εξωτερικού αέρα είναι ισχυρότερη από τον αραιότερο αέρα τού βουνού, ο οποίος είναι εγκλωβισμένος στο εσωτερικό. </div><div align="justify"><br />Οι ορθογραφικές συμβάσεις που διατυπώνονται υπό μορφήν κανόνα έχουν να εξισορροπήσουν πιέσεις τις οποίες κάποτε παραβλέπουμε. Είναι περίεργο και κατά κάποιον τρόπο άδικο ότι μερικές φορές αστοχούμε να παρατηρήσουμε την ορθογραφική σύμβαση από την πλευρά τού αναγνώστη, όχι μόνο του γραφέα. Η πίεση μεταξύ των δύο ρόλων δεν είναι ισομερής και, αν την αγνοήσουμε, ενδέχεται να σπαταλούμε εξαιτίας της πολύτιμες πνευματικές δυνάμεις. </div><div align="justify"><br />Οι μελέτες δείχνουν ότι, αν εξαιρέσουμε τη γραφή ορισμένων καταλήξεων, η χρήση (και κυρίως η παράλειψη) του τελικού -ν αποτελεί ένα από τα σημεία όπου εντοπίζονται τα περισσότερα ορθογραφικά λάθη. Εξετάζοντας συστηματικά την έκταση και το είδος τής σύγχυσης σε κάθε είδους κείμενα, είναι λογικό να διερωτηθούμε αν ο συμβατικός κανόνας προσφέρει επαρκή κατεύθυνση, αν ρυθμίζει ικανοποιητικά το φαινόμενο που επιδιώκει να περιγράψει. </div><div align="justify"><br />Σε αυτό το άρθρο θα προσπαθήσω, αν μου επιτρέπεται ο λόγος, να γείρω την πλάστιγγα προς την πλευρά τού αναγνώστη-αποδέκτη των κειμένων, κρίνοντας υπό αυτό το πρίσμα τις ρυθμίσεις και τις προτάσεις για τη γραφή τού τελικού -ν. Ο αναγνώστης μου θα ξέρει, χωρίς ανάγκη για δική μου υπενθύμιση, ότι η σπουδή τής γλωσσικής χρήσης μελετά στην πραγματικότητα ανάσες ζωντανού λόγου και αναγνωρίζει πόσο δύσκολο είναι να περιγράψει ανέπαφη την ευρυχωρία τους. Μερικές φορές τείνουμε να ξεχνούμε αυτή την αλήθεια και να «μεταχειριζόμαστε τους ήσκιους σαν κάτι στερεό», όπως έγραψε ο Δάντης στον στίχο που παρέθεσα. Συνεπώς, είναι αναγκαίο να κατευθυνθεί η συζήτηση στα εξής καίρια ερωτήματα: Ποιος ρόλος πρέπει να έχει προτεραιότητα στην ορθογραφική σύμβαση, του γραφέα ή του αναγνώστη; Ποια είναι τα βασικά συστατικά μέρη τού ορθογραφικού κανόνα και πώς ανταποκρίνονται σε αυτά οι μέχρι τώρα διατυπωμένες προτάσεις; </div><div align="center"><br /><br /><strong>Γραφέας και αναγνώστης: Ποιος έχει προτεραιότητα;</strong> </div><div align="justify"><br /><br />Ενώ όποιος απολαμβάνει τη μουσική δεν είναι απαραιτήτως μουσικός, ο γραφέας και ο αναγνώστης είναι οπωσδήποτε ρόλοι τού ίδιου ομιλητή. Η πραγματικότητα μας αναγκάζει να παραδεχτούμε ότι η διάκριση γραφέα και αναγνώστη υφίσταται μόνον ως εναλλαγή ρόλων. Στη διδακτική τής γλώσσας συχνά διαπιστώνουμε ότι η διευκόλυνση του ενός καταλήγει σε επιβάρυνση του άλλου, ότι η οικονομική ή πλεοναστική καταβολή δυνάμεων έχει για τους δύο ρόλους αντίθετη ροπή. </div><div align="justify"><br />Υπάρχουν δύο ισχυροί λόγοι, για τους οποίους ο αναγνώστης δικαιούται προτεραιότητα. </div><div align="justify"><br />Πρώτον, ο εγγράμματος ομιλητής λειτουργεί ως αναγνώστης σε βαθμό πολλαπλάσιο από ό,τι ως γραφέας. Η ανάγνωση κειμένων για πρακτικούς λόγους, σε καθημερινές συναλλαγές, αλλά και προς επιμόρφωση, εκπαίδευση ή καλλιέργεια υπερτερεί κατά πολύ της παραγωγής κειμένων. Η επέκταση του γραμματισμού στις σύγχρονες κοινωνίες επιβάλλει ή υποχρεώνει σε συνεχή αναγνώριση και ανάγνωση κειμένων, δημιουργώντας έτσι την ανάγκη για επαρκείς αναγνώστες. </div><div align="justify"><br />Δεύτερον, αν χρειάζεται οπωσδήποτε να διαλέξουμε, προφανώς θα αναγνωρίσουμε ότι παρέχοντας περισσότερη, ίσως και πλεοναστική, πληροφορία, εξασφαλίζουμε ισχυρό αντάλλαγμα: περισσότερη σαφήνεια. Αν και η οικονομία είναι για τον γραφέα πιο επιθυμητή, θα προτιμήσει να την αποποιηθεί ή να τη θυσιάσει, όταν αντιληφθεί ότι η ακρίβεια και η σαφήνεια διακυβεύονται από την επιλογή του. Ο ομιλητής ως αναγνώστης έχει αξιολογικό βάρος μείζονος σπουδαιότητας. </div><div align="justify"><br />Η γραφή ή η παράλειψη του τελικού -ν με βάση την ισχύουσα (σχολική) ρύθμιση επιβαρύνει ιδιαίτερα τον αναγνώστη, διότι δεν είναι σχεδιασμένη για τις δικές του ανάγκες. Ο κανόνας ορίζει ότι το τελικό -ν του άρθρου <em>τον, την,</em> του αριθμητικού <em>έναν</em> και των αρνητικών <em>δεν, μην</em> χάνεται όταν η ακόλουθη λέξη αρχίζει από διαρκές σύμφωνο {β, γ, δ, ζ, θ, λ, μ, ν, ρ, σ, φ, χ} (<em>Νεοελληνική Γραμματική,</em> §183-4, σ. 82-83). </div><div align="justify"><br />Η τήρηση του κανόνα, όποιο κέρδος και αν έχει για τον γραφέα, αφήνει πρόσφορο έδαφος για ασάφεια (π.χ. <em>τον μεγάλο κόλπο ~ το μεγάλο κόλπο·</em> <em>έπειτα δε/δεν (;) θα βρούμε τρόπο να γυρίσουμε πίσω· πρώτα θα γίνει τεχνικός έλεγχος, κατόπιν δε (;) θα εκδοθεί πιστοποιητικό καταλληλότητας</em>). Ίσως κάποιος αντιτάξει ότι η όποια αμφισημία αίρεται από το συγκείμενο ή από τη σύνταξη, αλλά ακόμη και όταν δεν υπάρχει αντικειμενικώς ασάφεια, σημειώνεται καθυστέρηση της ανάγνωσης, που οφείλεται στην αβεβαιότητα του αναγνώστη. Επί παραδείγματι, όταν ακολουθεί επίθετο (ή περισσότερα του ενός επίθετα), η απουσία τού τελικού -ν μπορεί να υποχρεώσει τον αναγνώστη να επιστρέψει στο κείμενο, προκειμένου να βεβαιωθεί ότι κατάλαβε σωστά (π.χ. <em>συνέταξε ένα(ν) σύντομο αλλά κατανοητό και εκσυγχρονισμένο κανονισμό</em>). </div><div align="justify"><br />Ας σημειωθεί ότι η β΄ έκδοση της επιτετμημένης <em>Μικρής Νεοελληνικής Γραμματικής</em> (1975), η οποία διανεμήθηκε στα σχολεία, ενσωμάτωνε απόφαση του Ιδρύματος Τριανταφυλλίδη να διατηρείται το τελικό -ν «πάντοτε, ὁποιοδήποτε σύμφωνο καὶ ἂν ἀκολουθῆ, στὶς ἀκόλουθες περιπτώσεις: α) στὸ ἄρθρο <em>τὸν</em> πρὶν ἀπὸ ἐπίθετο (ἀνεξάρτητα ἂν ἀκολουθῆ ἢ ὄχι οὐσιαστικό), ἢ πρὶν ἀπὸ ὄνομα κύριο (…)· β) στὰ ἄκλιτα <em>δέν, σάν</em> (…) δ) στὴν τριτοπρόσωπη προσωπικὴ ἀντωνυμία <em>τόν: τὸν βλέπω</em>» (§136). </div><div align="justify"><br />Η καλοσχεδιασμένη αυτή προσαρμογή αναιρέθηκε το επόμενο έτος και έκτοτε η σχολική Γραμματική δεν υιοθέτησε καμμία πρόταση που να αντανακλά περίσκεψη για τον αναγνώστη, αλλά αντιμετώπισε το τελικό -ν περίπου σαν μάταιο στολίδι. Επιπλέον, η πρόβλεψη της σχολικής Γραμματικής να φυλάσσεται το τελικό -ν «όπου χρειάζεται» (π.χ. στις αρσενικές αντωνυμίες <em>αυτόν, εκείνον, τούτον: εκείνον το δρόμο,</em> §184) μετακυλίει αδικαιολόγητο βάρος στον γραφέα, ο οποίος πρέπει τώρα να αποφασίζει αν υπάρχει πιθανότητα συγχύσεως. Προφανώς μπορεί να κάνει λάθος. </div><div align="center"><br /><br /><strong>Ορθογραφική ρύθμιση: Παράμετροι</strong> </div><div align="justify"><br /><br />Απαιτούμε συνήθως από την ορθογραφική σύμβαση να χαρακτηρίζεται από συνέπεια: ευλόγως, διότι τότε είναι διδακτή και εφαρμόσιμη. Τον ουσιώδη ρόλο τής συνέπειας στην ιστορική-ετυμολογική ορθογραφία κατέδειξα σε προηγούμενα άρθρα μου, εξηγώντας σε ποιους τομείς η ετυμολογική αρχή ενισχύει την αξιοπιστία τού συστήματος. Σε γλώσσα με ενήλικη πλέον γραφή, όπως η Νέα Ελληνική, που δεν μαστίζεται πια από την άναρχη και πολύσπερμη εμφάνιση των κειμένων τού 18ου και 19ου αιώνα, η συστηματοποίηση είναι ζητούμενο και αξία. </div><br />Ο ορθογραφικός κανόνας που αποσκοπεί στη συνέπεια πληροί δύο επάλληλες παραμέτρους:<br /><div align="justify"><br />(α) <em>Γενίκευση</em> [generalisation], που σημαίνει ότι αντλεί στοιχεία από μεμονωμένες περιπτώσεις και προχωρεί στην περιγραφή ομολόγων.<br />(β) <em>Προβλεψιμότητα</em> [predictability], που σημαίνει ότι ενσωματώνει τη δυνατότητα να περιγράφει τύπους και μορφές που θα προκύψουν στο μέλλον ή σε καταστάσεις που δεν διατυπώνονται ρητά. </div><div align="justify"><br />Από τα παραπάνω είναι, καθώς πιστεύω, εμφανές ότι η ορθογραφική σύμβαση έχει ισχύ ανάλογη της κανονικότητας στην οποία αποβλέπει. Αν κάτι περιορίζει ή εξισορροπεί τη γενίκευση και την προβλεψιμότητα, είναι η αρχή τής <em>λογικής αντιπροσωπευτικότητας</em> [reasonable representativeness], όπως ορίζεται στη διδακτική τής γλώσσας, η οποία επιτρέπει την αποτύπωση των φωνητικών αλλαγών, όταν δεν αλλοιώνεται το ίνδαλμα των λέξεων (π.χ. αποφεύγουμε να δηλώσουμε την έκκρουση ως ένωση του κλιτικού με το ρήμα: <em>*τούδωσε, *μειδοποίησε</em>) και όταν δεν διακυβεύεται η σαφήνεια. </div><div align="justify"></div><br /><div align="justify">Ας μεταφέρουμε τα παραπάνω θεωρητικά στοιχεία στο εξεταζόμενο θέμα.</div><div align="justify"><br />Ο Αγαπητός Τσοπανάκης ασχολήθηκε συστηματικά με το πρόβλημα του τελικού -ν, τόσο σε χωριστό μελέτημά του (<em>Προβλήματα της Δημοτικής: Το τελικό -ν,</em> Θεσσαλονίκη 1987) όσο και στη <em>Νεοελληνική Γραμματική</em> του (Αθήνα & Θεσσαλονίκη 1994, σελ. 169-174). Στα κείμενά του εύστοχα επισημαίνει ότι η ρύθμιση της γραφής τού τελικού -ν συσκότισε το σπουδαιότερο ζήτημα, που θα έπρεπε να είναι η επίδρασή του στη συμπροφορά και συνεκφορά με τον αρκτικό φθόγγο τής επόμενης λέξης στον προφορικό λόγο (π.χ. <em>τον πρώτο καιρό</em> [tom bróto ceró], <em>την ξέρω</em> [tiŋ gzéro], <em>τη ντροπή</em> [ti dropí]). Ακόμη παρατήρησε ότι το σπουδαιότερο πρόβλημα είναι «ἡ ματαιότητα τῆς προσπάθειάς μας νὰ ἀπομνημονεύσουμε τοὺς κανόνες τῆς ἀφομοίωσης ἢ τῆς διατήρησης τοῦ -ν μπροστὰ σ’ αὐτὰ ἢ σ’ ἐκεῖνα τὰ σύμφωνα καὶ φωνήεντα» (σελ. 172). </div><div align="justify"><br />Εφόσον οι κανόνες συμπροφοράς αφορούν κατ’ εξοχήν στον ρέοντα προφορικό λόγο, οι εγγενείς περιορισμοί τής γραφής επιβαρύνουν άσκοπα τον γραφέα με φορτίο που ίσως αδυνατεί να σηκώσει. Ως αποτέλεσμα, η πείρα δείχνει ότι, παρά τη σχολική ρύθμιση, η υπόσταση του τελικού -ν στα σχολικά γραπτά παραμένει αβέβαιη. Λάθη όπως <em>*το καιρό, *τη τροφή, *ένα καθηγητή, *κάποιο άνθρωπο</em> έχουν χαρακτήρα ποιοτικό και συστηματικό: ο μαθητής έχει αλλοιωμένη εικόνα τού ρόλου τού τελικού -ν στη φωνοτακτική διαδοχή και εικάζει ότι είναι προτιμότερο ή ασφαλέστερο να το παραλείψει. </div><div align="justify"><br />Ο Τσοπανάκης πρότεινε τη γραφή τού τελικού -ν σε όλες τις αιτιατικές τού οριστικού και αορίστου άρθρου <em>τον-την, έναν-μιαν,</em> των αντωνυμιών <em>αυτόν-αυτήν, εκείνον-εκείνην, τούτον-τούτην, πόσον-πόσην, τόσον-τόσην</em> κ.ά., καθώς και των άναρθρων επιθέτων και ουσιαστικών, π.χ. <em>πολύν μαθητόκοσμο, τον/έναν δοκιμασμένο φίλο, ελαφρόν ύπνο, βαθύν ύπνο, πολύν κόσμο</em> κ.ά. (έ.α. σελ. 173). </div><div align="justify"><br />Οι προτάσεις αυτές επιλύουν το πρόβλημα της πιθανής ασάφειας από την παράλειψη του τελικού -ν και έχουν το πλεονέκτημα της γενικευτικής επέκτασης, η οποία μειώνει την υποχρέωση του γραφέα να απομνημονεύσει κανόνες που ενδεχομένως δεν κατανοεί. </div><div align="justify"><br />Ασκώντας όμως καλή κρίση, αναρωτιόμαστε αν μερικές από τις προτεινόμενες αλλαγές χαρακτηρίζονται από λογική αντιπροσωπευτικότητα και προβλεψιμότητα, αρχές απαραίτητες για την ορθογραφική σύμβαση. Αν γράψουμε, καθώς συστήνει η Γραμματική Τσοπανάκη, <em>Κύριον Γιώργον Μιχαλόπουλον, καθηγητήν, έμπορον, Κυρίαν Μελπομένην Μιχαλοπούλου,</em> <em>καθηγήτριαν,</em> είναι αμφίβολο αν αποσαφηνίζουμε κάποια συγκεχυμένη δομή, συγχρόνως δε υποπίπτουμε στο σφάλμα να περιγράφουμε τύπους ανύπαρκτους στη γλωσσική χρήση ή απηρχαιωμένους. Η πρόταση δε να γράφουμε το τελικό -ν «ὅπου ἀλλοῦ ἡ σαφήνεια τοῦ λόγου τὸ καθιστᾶ ἀναγκαῖο, ἰδίως στὴν δήλωση ἄναρθρων ἀντικειμένων σὲ αἰτιατική» (έ.α.) στερείται προβλεψιμότητας, διότι αποθέτει στον γραφέα την ευθύνη ή το φορτίο να αναλύσει συντακτικά την πρόταση και, αφού αναγνωρίσει το άναρθρο αντικείμενο, να κρίνει αν απαιτεί αποσαφήνιση. Επιπλέον, ο αναγνώστης δικαίως θα αναρωτηθεί γιατί διατηρούμε το τελικό -ν στον γραπτό λόγο διδάσκοντας ότι αποβάλλεται μόνο στον προφορικό, αλλά δεν έχουμε αντίρρηση να εκθλίβουμε φωνήεντα που εκκρούονται από ισχυρότερα (π.χ. <em>σ' αυτούς, σ' εκείνον,</em> όπως γράφονται κατά κανόνα στη Γραμματική Τσοπανάκη).</div><div align="justify"><br /><br />Οι προτάσεις που συζητήθηκαν παραπάνω μας έδωσαν την ευκαιρία να εξετάσουμε γιατί είναι άστοχο να υποβαθμίζεται ο ρόλος τού αναγνώστη στην ορθογραφική σύμβαση. Συγχρόνως διακρίναμε ότι η γενίκευση και η προβλεψιμότητα της ρύθμισης πρέπει απαραιτήτως να εξισορροπούνται από τη λογική αντιπροσωπευτικότητα, ώστε η σύμβαση να είναι εφαρμόσιμη. </div><div align="justify"><br />Υπάρχουν δύο ακόμη ζητήματα που αξίζουν την προσοχή μας. Πώς αιτιολογείται ιστορικά ο κλονισμός τού τελικού -ν, που ήγειρε την ανάγκη για αλλεπάλληλες ρυθμίσεις τής γραφής και της παράλειψής του; Ποιες λογικές παράμετροι μπορούν να ληφθούν υπ’ όψιν, προκειμένου η πίεση μεταξύ γραφέα και αναγνώστη να μην αποβαίνει εις βάρος τού δευτέρου και συγχρόνως να μη μετακυλίει στον πρώτο αδικαιολόγητο φορτίο; </div><p align="justify"><br />Με αυτά τα ερωτήματα θα ασχοληθώ σε επόμενο άρθρο.<br /><br /><strong>ΠΡΟΣΘΗΚΗ (Φεβρουάριος 2011):</strong> Αξίζει να ενημερωθούν οι αγαπητοί φίλοι που πιθανώς ενδιαφέρονται για το ζήτημα ότι, σύμφωνα με απόφαση του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου, ο σχολικός κανόνας για το τελικό -ν έχει πλέον αλλάξει επίσημα. Με μια καλομελετημένη προσαρμογή αποφασίστηκε να διατηρείται το τελικό -ν στο αρσενικό άρθρο <em>τον</em> <strong>πάντοτε</strong>, ανεξάρτητα από τον φθόγγο που ακολουθεί.<br /><br />Η εύστοχη αυτή απόφαση εφαρμόζεται τόσο στην καινούργια <a href="http://pi-schools.sch.gr/gymnasio/grammatiki_a_b_c/s_1_200.pdf">γραμματική</a> τού Γυμνασίου (των Χατζησαββίδη & Χατζησαββίδου) όσο και στην καινούργια <a href="http://pi-schools.sch.gr/dimotiko/gramm_e_st/041-055.pdf">γραμματική</a> τού Δημοτικού (των Γεωργιαφέντη, Κοτζόγλου, Φιλιππάκη-Warburton), η οποία παρουσιάστηκε επίσημα στο πρόσφατο συνέδριο γλωσσολογίας τής Θεσσαλονίκης.<br /><br />Στους συνδέσμους που παρέθεσα μπορεί ο αναγνώστης να εξετάσει αναλυτικά τις καινούργιες γραμματικές, που θα εισαχθούν στη σχολική τάξη. </p>Dr Moshehttp://www.blogger.com/profile/03702767707516427063noreply@blogger.com10tag:blogger.com,1999:blog-1804624990106212351.post-16556283362948371952008-06-17T10:35:00.014+03:002008-06-20T13:33:45.058+03:00Στοπ καρέ<div align="right"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgx8Nsk6oUyYhIQggiOpv0DVihTkW4RN-wmfWhlI6M7JdOrYFfP7RzDLo7AcNsxmbbRw_Oax61-xeECqsx5VBQKod1JOcBi2CNxCNUjlazhWiA1_HvGAmQh4r4-3ge3f0nEEy5P9wpdA10/s1600-h/35.JPG"></a><em>Στην αγαπημένη μου Ρένα<br />για την όγδοη επέτειο του γάμου μας<br /></em><br /></div><div align="justify"></div><br /><div align="justify">Αν σας αρέσουν οι φωτογραφίες, θα έχει συμβεί να δείτε εικόνες τής περιοχής ή του τόπου σας, όπως έχει φωτογραφηθεί από άλλους. Ακόμη και αφού σας διαβεβαίωσαν ότι αυτό που βλέπετε είναι η συνοικία ή το σπίτι σας, οπωσδήποτε χρειαστήκατε λίγα λεπτά για να επαληθεύσετε την πληροφορία. Χωρίς ίσως να το συνειδητοποιείτε, προσπαθούσατε να ξαναδείτε κάτι οικείο μέσα από το βλέμμα κάποιου άλλου και αυτό απαίτησε προσαρμογή.</div><div align="justify"><br />Η στάση μας απέναντι στις διαφορετικές λήψεις τού φωτογραφικού φακού μπορεί να ρίξει φως σε πλευρές τής σημασιολογικής αλλαγής που συνήθως επισκοτίζονται από τη διασπορά των ειδών ή μορφών της. Σε προηγούμενα άρθρα έχουμε παρατηρήσει ότι η αχλύς που καλύπτει τις αιτίες των μεταβολών μάς αναγκάζει κάποτε να σκεφτόμαστε στο κενό, όταν μοχθούμε να εξακριβώσουμε ή να κατονομάσουμε την εξέλιξη. Η ειδολογική μάλιστα μελέτη δεν έχει πάντοτε παρουσιάσει τον κοινό παρονομαστή των αλλαγών, τέτοιον που να εφαρμόζεται σε αφιστάμενες περιπτώσεις.</div><div align="justify"><br />Όταν επιχειρούμε να επανασυνθέσουμε τη διαδρομή μιας λέξεως, κατά κανόνα στοχεύουμε στη συνένωση στιγμιοτύπων τής πορείας της, προκειμένου να ξετυλιχτεί μπροστά μας το βιογραφικό της σημείωμα. Εντούτοις, η γνωσιακή σημασιολογία [cognitive semantics] μας προσφέρει μία ακόμη πολύτιμη δυνατότητα: να αντιληφθούμε τον ρόλο που παίζει στη σημασιολογική αλλαγή η εκάστοτε οπτική γωνία, η λήψη τού φωτογραφικού φακού.</div><div align="justify"><br />Ας ξαναθυμηθούμε το πρόβλημα που αντιμετωπίσαμε με τη φωτογραφία. Με τα δικά μας μάτια τα οικεία αντικείμενα έχουν ορισμένη και συγκεκριμένη αντιληπτική θέση, αναλύονται υπό καθορισμένη ταξινομική διάταξη, η οποία μας βοηθεί να αναγνωρίσουμε το φωτογραφικό πλάνο. Η θέση και η σειρά των στοιχείων απαρτίζουν τον οικείο μας χώρο, τον οποίο έχουμε δημιουργηθεί να συλλαμβάνουμε ως όλον. Αν κάποια από τις διαστάσεις ξαφνικά αλλάξει, π.χ. αν μας δείξουν την ίδια φωτογραφία μεγεθυσμένη ή τον ίδιο τόπο από άλλη οπτική γωνία, η αναγνώριση δυσχεραίνεται και προϋποθέτει επεξεργασία, η οποία αποκαλείται <em>ερμηνευτική ανάλυση</em> [construal].</div><div align="justify"><br />Ομοίως, οι σημασίες των λέξεων δεν γίνονται ποτέ αντιληπτές in vacuo, αλλά εντός ορισμένης κάθε φορά φωτογραφικής λήψης, η οποία εκ φύσεως περιέχει και άλλες εικόνες, όπως μια φωτογραφία τελικά εικονίζει αντικείμενα ή πρόσωπα που ακούσια περιλάβαμε στο πλάνο. Το σύνολο των εννοιακών διαστάσεων που είναι απαραίτητα για τον προσδιορισμό τής σημασίας αποκαλείται <em>πλαίσιο</em> [frame] ή <em>νοητικός χώρος</em> [mental space]. Όταν ο ομιλητής μεταχειρίζεται μια λέξη για να επικοινωνήσει, προϋποθέτει ότι ο συνομιλητής του μπορεί να αντιληφθεί με παρόμοιο τρόπο τα βασικά στοιχεία τού πλαισίου, ακριβώς όπως δείχνουμε μια φωτογραφία σε κάποιον και περιμένουμε να μοιραστεί τις εντυπώσεις μας.</div><div align="justify"><br />Μερικά απλά παραδείγματα εξηγούν πιο παραστατικά πώς λειτουργεί το πλαίσιο στο γνωσιακό σύστημα των ομιλητών. Αν χρησιμοποιήσουμε έξω από τη σχολική τάξη τον όρο <em>υποτείνουσα</em>, ίσως νιώσουμε την ανάγκη να μεταχειριστούμε προσδιορισμούς όπως <em>γεωμετρικός</em>, επειδή αντιλαμβανόμαστε ότι το μόνο πλαίσιο που επιτρέπει τη σημασιολογική αναγνώριση της λέξης περιλαμβάνει ένα ορθογώνιο τρίγωνο (παράδειγμα του R. Langacker). Οι λέξεις <em>αγοράζω, πουλώ</em> θα ήταν ασαφείς έξω από το πλαίσιο της ΣΥΝΑΛΛΑΓΗΣ και η λέξη <em>αμυντικός</em>, ως ουσιαστικό, προϋποθέτει πλαίσιο που θα συνδεόταν ίσως με αθλητική αναμέτρηση. (Συνηθίζεται να κεφαλαιογραφούνται τα πλαίσια, όταν κατονομάζονται στη σημασιολογική ανάλυση).</div><div align="justify"><br />Η λειτουργία τού πλαισίου ερμηνεύει ικανοποιητικά την πολυσημία, η οποία είναι αναγκαία για την αλλαγή σημασίας. Σε κάθε επικοινωνιακή πράξη δεν είναι δυνατον να αναγγελθούν περισσότερες από μία έννοιες, διότι αυτό θα ακύρωνε τη μετάδοση του μηνύματος. Στην προκειμένη περίπτωση, μία από τις σημασιολογικές πτυχές τής λέξεως προβάλλεται ή αναδεικνύεται ανάλογα με τις συνθήκες ή με την οπτική γωνία που έχει επιλεγεί. Ονομάζουμε αυτή την επιλεκτική προβολή <em>προώθηση στο προσκήνιο</em> [foregrounding].</div><div align="justify"><br />Η λέξη <em>στόμιο</em>, παραδείγματος χάριν, αποκτά διαφορετική γνωσιακή υπόσταση αν προβληθεί στα πλαίσια ΦΙΑΛΗ, ΣΠΗΛΙΑ ή ΣΩΛΗΝΑΣ. Τα γερμανικά ρήματα <em>essen</em> και <em>fressen</em> σημαίνουν «τρώω», αλλά το πλαίσιο αναφοράς τους είναι διακριτό, διότι το πρώτο αφορά σε ανθρώπους, ενώ το δεύτερο σε ζώα. Η λέξη <em>κακούργημα</em> προσδιορίζει γενικότερο νοητικό χώρο στην καθημερινή ομιλία εν σχέσει με τη χρήση της στο δικαστήριο, όπου πρέπει να ενταχθεί στο ίδιο πλαίσιο με το οποίο ερμηνεύονται οι αντίστοιχοι όροι <em>πλημμέλημα</em> και <em>πταίσμα</em>. Αν πείτε <em>μάλλον έχει ιό,</em> ο προσδιορισμός τού πλαισίου είναι αναγκαίος για την κατανόηση, επειδή πρέπει να εξακριβωθεί αν εννοείτε άνθρωπο ή ηλεκτρονικό υπολογιστή.</div><div align="justify"><br />Ένα ακόμη πλεονέκτημα του πλαισίου ως μηχανισμού σημασιολογικής ανάλυσης είναι ότι επιτρέπει στη γλώσσα να εντάσσει στον ίδιο νοητικό χώρο λέξεις με διαφορετικές σημασίες, που όμως ανήκουν στην ίδια εικόνα, στο ίδιο καρέ. Οι λέξεις <em>πατέρας, μητέρα, θείος, ανεψιός, παππούς</em> εγγράφονται στο πλαίσιο της ΣΥΓΓΕΝΕΙΑΣ. Ωστόσο, οι λέξεις αυτές εννοιοποιούν επίσης αντίληψη από ποικίλα επίπεδα. Όπως εξήγησε ο G. Lakoff, η λέξη <em>μητέρα</em> περιέχει πληροφορίες που αντιστοιχούν, μεταξύ άλλων, στα εξής πλαίσια:</div><br />ΤΟΚΕΤΟΣ: Η γυναίκα που φέρνει το παιδί στον κόσμο, που τίκτει.<br />ΓΕΝΕΤΙΚΗ: Η γυναίκα που παρέχει το γενετικό υλικό για τη σύλληψη της νέας ζωής.<br />ΑΝΑΤΡΟΦΗ: Η γυναίκα που ανατρέφει και μεγαλώνει το παιδί.<br />ΓΑΜΟΣ: Η σύζυγος του πατέρα.<br />ΓΕΝΕΑΛΟΓΙΑ: Η πλησιέστερη συγγενής τού παιδιού.<br />ΑΓΧΙΣΤΕΙΑ: Η πεθερά σε σχέση με τον σύζυγο της κόρης της.<br /><div align="justify"><br />Η ανάλυση αυτή συνενώνει πολλαπλά πλαίσια, στα οποία εντάσσεται γνώση τής γλώσσας που είναι επίσης εγκυκλοπαιδική ή πραγματολογική. Επειδή η χρήση των λέξεων δεν απαιτεί οπωσδήποτε εξοικείωση με κάθε στοιχείο τού πλαισίου, τα επί μέρους εννοιακά συστήματα ονομάζονται <em>ιδεοποιημένα γνωσιακά πρότυπα</em> [Idealised Cognitive Models, ICMs]. Η εκάστοτε χρήση τής λέξης <em>μητέρα</em> μπορεί να προωθεί στο προσκήνιο ένα ή περισσότερα από αυτά τα πρότυπα, απεικονίζοντας ένα ή περισσότερα φωτογραφικά στιγμιότυπά της. Αν, επί παραδείγματι, αναφέρεται στη «μητρυιά», η λέξη θα προβάλλει τα πλαίσια ΓΑΜΟΣ, ΑΝΑΤΡΟΦΗ και όχι τα υπόλοιπα· αν αναφέρεται στη «βιολογική μητέρα», θα προβάλλει το πλαίσιο ΓΕΝΕΤΙΚΗ, αλλά όχι απαραιτήτως τα υπόλοιπα· αν δηλώνει την «άγαμη μητέρα», δεν θα περιλαμβάνει τα πρότυπα ΓΑΜΟΣ, ΑΓΧΙΣΤΕΙΑ και παρόμοια.</div><div align="justify"><br />Εν τέλει, το πλαίσιο υποδεικνύει την πορεία που ακολούθησε η αλλαγή σημασίας, καθώς προσδιορίζει τη σημασία που προωθείται στο προσκήνιο. Ενώ οι λήψεις τού γλωσσικού φακού είναι για κάθε λέξη πολλές, η εστίαση είναι κατά την πρόσληψη μία, αφήνοντας τις υπόλοιπες στο περιθώριο, ακριβώς όπως η εστίαση του φωτογραφικού φακού σε κοντινό αντικείμενο καθιστά τα είδωλα του παρασκηνίου θολά.</div><div align="justify"><br />Εξετάστε το ακόλουθο παράδειγμα: Το αγγλικό επίθετο <em>rude</em> «αγενής» προέρχεται (μέσω της παλαιάς Γαλλικής) από το λατ. <em>rudis</em> «τραχύς – ωμός» και αυτή ήταν η σημασία του όταν εισήχθη στην Αγγλική τον 15ο αι. Παρατηρήστε, όμως, τη διαδρομή που αποκαλύπτουν τα ακόλουθα χρονολογημένα παραδείγματα:</div><br />(1536) <em>They shall leave their cure not to a rude and unlerned person, but to a good, lerned and experte curate</em> [«όχι σε κάποιον αμόρφωτο και αμαθή»]<br />(1609) <em>Some obey whilest they are rude or in a low state</em> [«είναι ακαλλιέργητοι ή χαμηλού επιπέδου»]<br />(1788) <em>It was the design of Otho the Third to abandon the ruder counties of the north</em> [«να εγκαταλείψει τις πιο τραχιές/ακαλλιέργητες κομητείες τού βορρά»]<br />(1812) <em>The production of metals from rude ores</em> [«από ακατέργαστα μεταλλεύματα»]<br />(1865) <em>The new religion was first promulgated by rude men unacquainted with learning and rhetoric</em> [«από ακαλλιέργητους ανθρώπους»]<br /><div align="justify"><br />Προφανώς το επίθετο <em>rude</em> συλλαμβανόταν στον γλωσσικό φακό ως προσδιορισμός κυρίως «πραγμάτων» στο αρχικό τους στάδιο (προτού υποβληθούν σε κατεργασία) και κατόπιν «προσώπων» που δεν είχαν ακόμη εκπολιτιστεί, εκπαιδευτεί ή καλλιεργηθεί. Βαθμηδόν προωθήθηκε στο προσκήνιο η λήψη που εθεωρείτο χαρακτηριστικότερη: η αναφορά σε ανθρώπους που είχαν παραμείνει αμόρφωτοι και τραχείς, πράγμα που επηρέασε τη συμπεριφορά τους. Η απόσταση ώς τη σημασία «αγενής» δεν ήταν πλέον μεγάλη και διανύθηκε γρήγορα.</div><div align="justify"><br />Είναι εμφανές ότι η ικανότητα του ανθρώπου να συλλαμβάνει και να ερμηνεύει τις σημασίες συνεπάγεται αναγνώριση διαφορετικών πλαισίων, τα οποία αποτελούν το πρίσμα τής σημασιολογικής ανάλυσης. Αν από τη γλωσσική σημασία απουσίαζε ο ρόλος τού πλαισίου, η ερμηνεία θα έτεινε να είναι μοναδική, ενιαία και ομοιόμορφη. Η απλουστευτική αυτή αντιμετώπιση θα αδυνατούσε να εξηγήσει την ανάπτυξη νέων σημασιών και τις διαφορές αντιλήψεως των ίδιων σημασιολογικών πεδίων, όπως υπογραμμίζεται από τα παραδείγματα που ακολουθούν.</div><div align="justify"><br />Αρκετές γλώσσες χρειάζονται περισσότερα του ενός πλαίσια, για να εννοιοποιήσουν τη σημασία ΟΛΟΣ. Η Αρχαία Ελληνική διακρίνει σταθερά τα επίθετα <em>πᾶς</em> «πλήρης – κάθε είδους», <em>ἅπας</em> «συνολικός – (πληθ.) όλοι γενικά», <em>ἕκαστος</em> «καθένας χωριστά» (χωρίς κατ’ ανάγκην συμπεριληπτική αναφορά), <em>ὅλος</em> «πλήρης – (πληθ.) πάντες (συμπεριληπτική αναφορά)». Εντούτοις, η Γαλλική φαίνεται να αντιδιαστέλλει μόνο τις λέξεις <em>tout</em> «όλος» και <em>chaque</em> «κάθε», ενώ η Εβραϊκή δεν λεξικοποιεί καθόλου τη διάκριση αυτών των πλαισίων: η λέξη <em>kol</em> σημαίνει τόσο «όλος» όσο και «κάθε» (π.χ. <em>kol hayom</em> «όλη μέρα», <em>kol boker</em> «κάθε πρωί»).</div><div align="justify"><br />Η εστίαση της αντιλήψεως δεν παραμένει αμετάβλητη. Αν σας ρωτούσαν τι χαρακτηρίζει περισσότερο την έννοια «κήπος», θα χρησιμοποιούσατε προφανώς πλαίσιο που περιλαμβάνει χώρο με λουλούδια σε κάποιον βαθμό περιποιημένα. Ωστόσο, φαίνεται ότι ομιλητές αρχαίων γλωσσών προωθούσαν στο προσκήνιο διαφορετική εικόνα, που σημαίνει ότι αντιλαμβάνονταν τη σημασία υπό εντελώς διαφορετικό πλαίσιο.</div><div align="justify"><br />Το ινδοευρωπαϊκό θέμα <em>*gher-</em> εικάζεται ότι σήμαινε «περικλείω, περιφράσσω» (και «παίρνω, αποκτώ»). Δεν είναι περίεργο ότι από μεταπτωτική βαθμίδα αυτού του θέματος προήλθε το λατ. <em>hortus</em>, που αρχικά σήμαινε «κλειστός, περιφραγμένος χώρος, περίβολος». Σταδιακά, ο κλειστός περιφραγμένος χώρος θεωρήθηκε κατάλληλος για ανθοκομία και έτσι η λέξη <em>hortus</em> έφθασε να σημαίνει «κήπος».</div><div align="justify"><br />Η αλλαγή πλαισίου, όμως, δεν σταμάτησε εδώ. Η παλαιά γαλλική λέξη <em>ort</em> «κήπος» (< λατ. <em>hortus</em>) δεν διατηρήθηκε. Ποια λέξη για τον «κήπο» θα χρησιμοποιούσε τώρα η Γαλλική; Από το ίδιο Ι.Ε. θέμα προήλθε η παλαιά τευτονική λέξη <em>*gardon,</em> από την οποία σχηματίστηκε το υστερολατινικό <em>gardo</em> «φράχτης, περίβολος» και, καθώς πιστεύουμε, το επίθετο *<em>gardinus</em> «περιφραγμένος, περίκλειστος». Το επίθετο σχημάτισε τη συνεκφορά <em>*hortus gardinus</em> «περίκλειστος κήπος, περιφραγμένος κήπος», τα στοιχεία τής οποίας συνδέθηκαν τόσο στενά, ώστε θεωρήθηκαν ότι ανήκαν, όχι απλώς στην ίδια λήψη τού γλωσσικού φακού, αλλά και στο ίδιο καρέ, στο ίδιο στιγμιότυπο. Ως εκ τούτου, το επίθετο <em>*gardinus</em> απορρόφησε τη σημασία όλης της συνεκφοράς και οδήγησε στο παλαιό γαλλ. <em>gardin</em> «κήπος», από όπου το γαλλ. <em>jardin</em> και το αγγλ. <em>garden</em>.</div><div align="justify"><br />Δεν είναι περιττό να υπογραμμιστεί ότι από το Ι.Ε. θέμα <em>*gher-</em> σχηματίστηκε επίσης κανονικά το αρχ. <em>χόρτος</em>, που, όπως θα αναμέναμε, σήμαινε «περίβολος, περιφραγμένος τόπος» και ειδικότερα «περίκλειστος βοσκότοπος». Η λέξη δεν διατήρησε το ίδιο πλαίσιο με τους ρομανικούς και γερμανικούς όρους· ο γλωσσικός φακός προέβαλε τη σημασία «τροφή ζώων (σε περίκλειστο βοσκότοπο)» και κατέληξε στη σημασία «χόρτο, χορτάρι». Προφανώς αυτό που κάποια γλωσσική κοινότητα φωτογραφίζει με συγκεκριμένο τρόπο παρουσιάζει μερική μόνο επικάλυψη με το πλαίσιο άλλων ομιλητών. Όταν νέα πλαίσια αναπτύσσονται, οι ήδη υπάρχουσες λέξεις αναγκάζονται, τρόπον τινά, να υπαχθούν σε άλλη ταξινόμηση και αυτό μεταβάλλει αρχικά τις συνυποδηλώσεις τους, προτού επηρεάσει τον πυρήνα τής λεξικής σημασίας.<br /></div><br /><div align="justify"><br />Αν οι φωτογραφίες αρέσουν στους περισσότερους ανθρώπους, είναι ίσως επειδή τους θυμίζουν εικόνες, περιστάσεις ή πρόσωπα που δεν ανήκουν πια στο παρόν, που ο φακός μας έχει πλέον προσπεράσει. Είναι ίσως ευτύχημα ότι τα στιγμιότυπα του γλωσσικού φακού δεν περνούν ποτέ χωρίς να αφήσουν στις σημασίες των λέξεων αποτύπωμα που, αντί να συνθλιβεί από τον χρόνο, παραμένει μόνιμο τμήμα τής περιουσίας τους.</div>Dr Moshehttp://www.blogger.com/profile/03702767707516427063noreply@blogger.com5tag:blogger.com,1999:blog-1804624990106212351.post-33859234805861921492008-04-27T16:02:00.007+03:002008-05-09T16:15:05.289+03:00Η τέχνη τής συνομιλίας<div align="right"><em>Στους αγαπημένους μου γονείς</em></div><div align="right"><em>για τα 41 χρόνια γάμου που συμπλήρωσαν</em></div><br /><br /><div align="justify"> </div><div align="justify"> </div><div align="justify">Η πρώτη φορά που ακούσαμε τη φωνή μας ηχογραφημένη πρέπει να υπήρξε πραγματικά συναρπαστική και συγχρόνως απογοητευτική εμπειρία. Αναμφίβολα αναρωτηθήκαμε: «Έτσι είναι η φωνή μου;»</div><div align="justify"><br />Η χροιά τής φωνής επηρεάζεται από ποικίλους παράγοντες, στους οποίους το αφτί είναι εξαιρετικά ευαίσθητο. Ο ήχος που παράγεται από τις φωνητικές χορδές ενισχύεται από τα οστά τού θώρακα και της κεφαλής, από τις ρινικές κοιλότητες και τους παραρρινικούς κόλπους, επηρεάζεται δε από την ανατομία τού στόματος, των δοντιών και του λάρυγγα. Εντούτοις, επειδή τα αφτιά αποτελούν μέρος τού ηχητικού αυτού συστήματος, οι δονήσεις των οστών δεν τους επιτρέπουν να αντιληφθούν τον ήχο τής φωνής ακριβώς όπως τον ακούν οι άλλοι. Είναι σαν να προσπαθούμε να ακούσουμε ένα πιάνο κολλώντας το αφτί μας πάνω στην ουρά του· η ακουστική αίσθηση είναι εντελώς αλλοιωμένη.</div><div align="justify"><br />Ο απόηχος της συμπεριφοράς κατά τη διάρκεια της συνομιλίας έχει ομοιότητες με τη χροιά τής ηχογραφημένης φωνής: συχνά αφήνει στους άλλους διαφορετική εντύπωση από ό,τι στον ομιλητή. Ο γλωσσολογικός κλάδος τής ανάλυσης ομιλίας έχει εξετάσει ποικίλους διαύλους από τους οποίους διηθείται το μήνυμα προτού καταλήξει στον αποδέκτη. Χωρίς να μπαίνουμε σε λεπτομέρειες, είναι αρκετό να δεχτούμε ότι η αναγνώριση της επίδρασης των πράξεων ομιλίας [speech acts] και της προσλεκτικής ισχύος τους [locutionary force] αποτελεί προϋπόθεση για κάθε μελέτη τής συνομιλίας.</div><div align="center"><br /><br /><strong>Στις απαρχές τού ευγενικού λόγου</strong><br /></div><div align="justify"><br />Η ευγένεια στη συνομιλιακή διαδικασία προϋποθέτει αναγνώριση του γεγονότος ότι τα λόγια ασκούν επίδραση, που μπορεί να είναι αρεστή ή δυσάρεστη, επωφελής ή επιβλαβής. Ο υπολογισμός τού αποήχου που έχουν οι λέξεις ως ισχυρά εργαλεία επικοινωνίας γέννησε την ανάγκη για ευγένεια.</div><div align="justify"><br />Ο ευγενικός λόγος εκφράζεται διαφορετικά κατά γλώσσα και σκοπός αυτού του άρθρου δεν είναι η γλωσσολογική του ανάλυση. Αρκεί να λεχθεί ότι, εφόσον η χρήση τής γλώσσας αποτυπώνει στοιχεία τής προσωπικότητας, η συνομιλία αποκαλύπτει εν πολλοίς τι είδους ταυτότητα αποδίδουν αναμεταξύ τους οι συμμετέχοντες. Ανάλογα με τη γλώσσα, ο σεβασμός και η απόδοση τιμής στον συνομιλητή εκφράζεται με πραγμάτωση διαφορετικών και διακριτών γραμματικών ή συντακτικών επιλογών.</div><div align="justify"><br />Χαρακτηριστικό παράδειγμα συνιστά η επιλογή απευθυντικού τρόπου [addressive mode] στη συνομιλία. Στα Ελληνικά ο εν λόγω τρόπος σχετίζεται με τη χρήση τού πληθυντικού ευγενείας στην προσφώνηση αγνώστων ή ανωτέρων. Οι γλωσσολογικές μελέτες έχουν καταδείξει ότι ο πληθυντικός ευγενείας έχει την αφετηρία του στον πληθυντικό τής μεγαλοπρεπείας [pluralis majestatis], ο οποίος πρωτοπαρουσιάστηκε στη διάκριση των λατινικών αντωνυμιών <em>tu</em> «εσύ» και <em>vos</em> «εσείς». (Ας σημειωθεί ότι ο πληθυντικός τής μεγαλοπρεπείας είναι αρχαϊκό συντακτικό σχήμα· απαντά επί παραδείγματι ήδη στη Βιβλική Εβραϊκή, αλλά εκεί ακολουθείται από ρήμα σε ενικό αριθμό). Κατά τον 4ο αι. μ.Χ. αναπτύχθηκε η συνήθεια να απευθύνονται στον Ρωμαίο αυτοκράτορα με τον πληθυντικό <em>vos</em> αντί του ενικού <em>tu</em>. Βαθμηδόν η χρήση τού πληθυντικού έγινε χαρακτηριστικό των ανωτέρων τάξεων, τύπος που οι ευγενείς απηύθυναν ο ένας στον άλλον. Συγχρόνως μεταχειρίζονταν ενικό όταν μιλούσαν σε κατωτέρους τους, υποδηλώνοντας έτσι ότι ο πληθυντικός δεν δήλωνε μόνο σεβασμό αλλά και απόσταση σε αντιδιαστολή προς την οικειότητα. Συνοψίζοντας γλωσσική διαδρομή που διήρκεσε αιώνες, οι απευθυντικοί τύποι ευγενείας επεκτάθηκαν σε διάφορα περιβάλλοντα και εκφράστηκαν ποικιλοτρόπως κατά γλώσσα (π.χ. σε πληθυντικό γαλλ. <em>tu / vous</em>, γερμ. <em>du / Sie</em>, ελλ. <em>εσύ / εσείς</em> – σε γ΄ ενικό που δηλώνει απόσταση, π.χ. ισπ. <em>tú / usted</em>, ιταλ. <em>tu / lei, </em>πολων. <em>ty / pan</em> κ.ά.)<br /></div><div align="center"><br /><strong>Λέξεις για την ευγένεια</strong><br /></div><div align="justify"><br />Ότι η ευγένεια ως σύστημα συμπεριφοράς έχει ιστορικά συνδεθεί με τη σωρευτική απήχηση του βίου των ανωτέρων τάξεων προκύπτει και από τις ίδιες τις λέξεις που τη δηλώνουν. Η αρχ. λέξη <em>εὐγενής</em> (> μεσν. <em>εὐγενικός</em>) αρχικά σήμαινε, ως είναι φυσικό, «υψηλής, αρχοντικής καταγωγής», σύντομα όμως δήλωσε αυτόν «που έχει λεπτούς τρόπους, που φέρεται με αβρότητα». Στη Γερμανική το επίθ. <em>höflich</em> «ευγενικός» έχει την αφετηρία του στο ουσιαστικό <em>Hof</em> «αυλή (ηγεμόνα ή ευγενούς)» και είναι ομόρριζο των επιθέτων <em>höfisch</em> «αυλικός» και <em>hübsch</em> «χαριτωμένος, όμορφος».</div><div align="justify"><br />Η γαλλική λέξη <em>poli</em> «ευγενικός» προέρχεται από τον λατ. μετοχικό τύπο <em>polītus</em> του ρήματος <em>polire</em> «γυαλίζω» (> γαλλ. <em>polir</em> «γυαλίζω, ραφινάρω»). Τον 12ο αι. η λ. <em>poli</em> σήμαινε επίσης «κομψός» και την ίδια εποχή μέσω της αγγλονορμανδικής τάξης περνά στον αγγλ. τύπο <em>polite</em>, που φυσικά σημαίνει «γυαλισμένος». Από τον 16ο αι. συναντάται πλέον με τη σημασία «καλλιεργημένος», αλλά θα χρειαστεί ένας αιώνας ακόμη για να εκφράσει ο όρος <em>poli</em> τη σημερινή σημασία «ευγενικός, με λεπτούς τρόπους».</div><div align="justify"><br />Οι διαπιστώσεις αυτές, που αποτελούν κοινό κτήμα τής επιστημονικής γλωσσολογίας, δεν αποδεικνύουν ότι η ευγένεια είναι γνώρισμα των ανωτέρων μόνο τάξεων· μάλλον αποκαλύπτουν ότι οι τρόποι των ευγενών ασκούσαν εξ αρχής ισχυρή επίδραση και προκαλούσαν αίσθηση.</div><div align="center"><br /><br /><strong>Απόψεις για την ευγένεια</strong></div><div align="justify"><br /><br />Αν και η ευγένεια στη συμπεριφορά (κατ’ εξοχήν στη συνομιλία) έχαιρε ανέκαθεν σεβασμού, οι απόψεις για το περιεχόμενό της δεν ταυτίζονται. Παρόμοια με τις γλωσσικές μεταβολές, ορισμένοι τρόποι και πρότυπα κερδίζουν κύρος στην κοινότητα και ενδέχεται να ανατρέψουν τη στάση της ή να οδηγήσουν σε άλλη αξιολόγηση. Αυτό μπορεί να συμβεί εντελώς απροσδόκητα.</div><div align="justify"><br />Για να διαφωτίσουμε το σημείο: Επί πολλές δεκαετίες οι περισσότεροι θα συμφωνούσαν ότι είναι αγενές να συστηνόμαστε έχοντας το χέρι στην τσέπη ή κοιτάζοντας προς κατεύθυνση άλλη από το πρόσωπο του συνομιλητή μας. Αν όμως αυτή η συμπεριφορά αποσπαστεί από το συγκεκριμένο πλαίσιο και ενταχθεί σε άλλο, π.χ. αν ο δημοφιλής ήρωας κινηματογραφικής ταινίας παρουσιάσει αυτή τη στάση ως στοιχείο τού χαρακτήρα του με καταφατικό περικείμενο και με τρόπο που κολακεύει την προσοχή, το αγενές φέρσιμο θα μπορούσε να αποχαρακτηριστεί και να μετονομαστεί σε «αμεσότητα», «αυτοπεποίθηση» ή «αντισυμβατικότητα».</div><div align="justify"><br />Οι σκέψεις αυτές καταδεικνύουν ότι η στάση κάποιου κατά τη συνομιλία απέχει πολύ από τον υπόκωφο θόρυβο ενός καταποντισμένου ηχείου: πάντοτε συντονίζεται με την κλίμακα της επικοινωνίας. Ορισμένοι τείνουν να πιστεύουν ότι η τέχνη τής συνομιλίας επαφίεται απλώς στη δεξιότητα των συνομιλητών. Άλλοι κρίνουν περιττή τη συζήτηση περί καλών τρόπων και το δείχνουν στην πράξη, υποστηρίζοντας ότι η στερεότυπη ευγένεια απογυμνώνει την επικοινωνία από την ουσία της, ότι είναι σπατάλη γλωσσικού φορτίου. Εν τέλει, ποιος αποφασίζει αν είμαστε ευγενικοί συνομιλητές;</div><div align="justify"><br />Το άρθρο αυτό δεν αποσκοπεί στην παρουσίαση υποδείξεων ή τεχνικών για τη συνομιλία, πολλώ μάλλον αφού ο συντάκτης του δεν έχει ούτε τα προσόντα ούτε την εξουσία να το πράξει. Έχω όμως υπ’ όψιν ένα παράδειγμα που φαίνεται ότι διαφωτίζει το ζήτημα και εξηγεί γιατί η τέχνη τής συνομιλίας παραμένει ζωτικής σημασίας και πέρα από οποιαδήποτε φλυαρία πολύτιμη.</div><div align="center"><br /><br /><strong>Συνομιλία και οδήγηση: Ο καλός και ο κακός οδηγός</strong></div><div align="justify"><br /><br />Η συμμετοχή σε συνομιλία θα μπορούσε τηρουμένων των αναλογιών να παρομοιαστεί με την οδήγηση σε πολυσύχναστο δρόμο: Αν και όλοι έχουν πιθανώς δίπλωμα οδηγήσεως, αυτό δεν τους καθιστά κατ’ ανάγκην ασφαλείς οδηγούς ούτε μειώνει τους παράγοντες που συνεχώς οφείλουν να λαμβάνουν υπ’ όψιν. Όπως οι οδηγοί έτσι και οι συνομιλητές κινούνται σε ένα πλέγμα ομαδικών σχέσεων, οι οποίες αν αγνοηθούν ή υποτιμηθούν ασφαλώς θα προκαλέσουν εκτροπή ή και συγκρούσεις.</div><div align="justify"><br />Ομοίως, η πείρα από τη συμμετοχή σε συζητήσεις, η ευγλωττία, η ευφυΐα, η ετοιμολογία και άλλα χαρίσματα δεν σημαίνουν ότι κάποιος αντιλαμβάνεται οπωσδήποτε τον απόηχο της φωνής του στους άλλους, ότι εν ολίγοις καλλιεργεί την τέχνη τής συνομιλίας. Αν τα γλωσσικά χαρίσματα δεν κατευθύνονται από σεβασμό και γνήσια ευαισθησία, θα παραγάγουν απλώς κάποιον που επιθυμεί να κυριαρχεί στη συζήτηση και να έχει την τελευταία κάθε φορά λέξη, συχνά δε στις συζητήσεις κυριαρχεί ο πιο εκδηλωτικός, όχι ο πιο αξιόλογος.</div><div align="justify"><br />Στις λίγες παρατηρήσεις που ακολουθούν ο αναγνώστης μου ασφαλώς θα εντοπίσει παράλληλα στοιχεία ανάμεσα στη συνομιλία και την οδήγηση· δεν προσπαθώ να τα κρύψω. Επειδή τα όρια της ευγένειας είναι μερικές φορές δύσκολο να περιγραφούν, ίσως είναι χρησιμότερο να ξεκινήσουμε από την οδήγηση, για την οποία μπορούμε να εκφραστούμε πιο αντικειμενικά.<br /></div><div align="justify"><br /><strong>α) Ο καλός συνομιλητής είναι πρώτα καλός ακροατής.</strong><br /><br />Η καλή ακρόαση περιλαμβάνει περισσότερα από το να ακούει κανείς ήχους και να κατανοεί το περιεχόμενό τους. Απαιτεί παρατηρητικότητα, της οποίας το κλειδί είναι το γνήσιο ενδιαφέρον για τον συνομιλητή. Αν ενδιαφερόμαστε για τους άλλους, θα μεταχειριζόμαστε τις απόψεις τους με σεβασμό, αφιερώνοντας τον αναγκαίο χρόνο για να τις σκεφτούμε και να βεβαιωθούμε ότι τις καταλαβαίνουμε. Όταν ο συνομιλητής αναπτύσσει τις θέσεις του, η ενεργός ακρόαση δηλώνεται με νεύμα ή χαμόγελο ή με τον κατάλληλο συνομιλιακό δείκτη.</div><div align="justify"><br />Αν έχουμε τη συνήθεια να διακόπτουμε ή να συμπληρώνουμε κάθε πρόταση του συνομιλητή μας, αυτό θα μετέδιδε το μήνυμα ότι οι πεποιθήσεις των άλλων δεν αξίζουν τον χρόνο, την προσοχή, την υπομονή ή τον σεβασμό μας. Θα θέλαμε να σχηματίσουν τέτοια εντύπωση;</div><div align="justify"><br />Ο καλός ακροατής αγωνίζεται να διακρίνει την άποψη του συνομιλητή του. Αναρωτιέται: «Γιατί έχει αυτή τη γνώμη; Τι τον οδήγησε να επενδύσει σε αυτήν; Πώς μπορώ να δείξω ότι αναγνωρίζω τη σπουδαιότητα που έχει για αυτόν η σκέψη του, ακόμη και όταν την κρίνω λανθασμένη ή αβάσιμη;»</div><div align="justify"><br />Ο καλός ακροατής απαντά με τρόπο που αποπνέει εκτίμηση. Στην προφορική επικοινωνία το χαρακτηριστικό αυτό έρχεται στο προσκήνιο με ανάλογες χειρονομίες ή εκφράσεις τού προσώπου, καθώς και με τη χροιά τής φωνής. Ο σεβασμός προς ό,τι ειπώθηκε συνεπάγεται ότι αναγνωρίζουμε την παρουσία τού συνομιλητή ως αξιόλογη, έστω και αν διαφωνούμε. Αν δεν μπορούμε να εκδηλώσουμε τέτοια στάση, είναι σοφότερο να προτιμήσουμε τη σιωπή. Αν απαντούμε γραπτώς, δεν είναι άσκοπο να ευχαριστήσουμε τον συνομιλητή που μας γνωστοποίησε τη γνώμη του, που θεώρησε σκόπιμο να μοιραστεί μαζί μας ιδέες στις οποίες έχει ίσως αναλώσει χρόνο και στοχασμό. Η ανταπόκριση είναι συνήθως ευνοϊκή.<br /></div><div align="justify"><br /><strong>β) Ο καλός συζητητής παραχωρεί προτεραιότητα.</strong><br /><br />Η αθέτηση των κανόνων προτεραιότητας αποτελεί, κατά τους συγκοινωνιολόγους, μία από τις κύριες αιτίες αυτοκινητικών ατυχημάτων. Φυσικά, οι κανόνες και τα σήματα οδικής κυκλοφορίας παρέχουν εδραιωμένο το πλαίσιο που καθορίζει ποιος οδηγός πρέπει να παραχωρήσει προτεραιότητα. Τι συμβαίνει όμως στη συνομιλία;</div><div align="justify"><br />Ας εξετάσουμε πρώτα εν συντομία τι συνεπάγεται η παραχώρηση προτεραιότητας. Κατόπιν, θα είναι, καθώς πιστεύω, εύλογο ποιος συνομιλητής πρέπει να πάρει την πρωτοβουλία.</div><div align="justify"><br />Η παραχώρηση χρόνου στους άλλους, για να εκφραστούν, φανερώνει (όπως ήδη τονίστηκε) αξιέπαινο ενδιαφέρον. Επιπλέον, η προσοχή με προσήλωση ενθαρρύνει την ελεύθερη έκφραση. Αν συνοδεύεται από διακριτικές, υποκινητικές ερωτήσεις, αποκαλύπτει ότι η συνομιλία είναι αμφίδρομης ροής και όχι απλώς βήμα για να μιλήσουμε όταν έρθει η σειρά μας. Εντούτοις, η εκχώρηση προτεραιότητας σημαίνει πολύ περισσότερα.</div><div align="justify"><br />Ο καλός συνομιλητής δεν επιδιώκει συνεχώς την πρωτοβουλία στη συζήτηση. Δεν σπεύδει να εκφράσει γνώμη για το κάθε τι ούτε θεωρεί υποτιμητικό να παραδεχτεί ότι ωφελήθηκε από όσα ελέχθησαν. Δεν διστάζει να ομολογήσει ότι πείστηκε για κάτι στο οποίο είχε προηγουμένως αντιρρήσεις. Θα σημειώσει έντιμα: «Έχετε δίκιο», «Δέχομαι τη διόρθωση», «Δεν το είχα σκεφτεί». Τέτοιες εκφράσεις αποδίδουν στους άλλους τιμή και αναγνώριση, ενώ συγχρόνως σημαίνουν ότι μπορούμε να συζητήσουμε χωρίς να χαρακτηρίζουμε κάθε αντίρρηση πρόκληση. Ως αποτέλεσμα, όταν κατόπιν μιλήσουμε, είναι πιθανότερο να εισακουστούμε με τον ανάλογο σεβασμό.</div><div align="justify"><br />Η συζήτηση περιλαμβάνει διαπραγμάτευση συναισθημάτων. Συνήθως αυτά εκπέμπονται από τον τόνο τής φωνής ή από το ύφος τής γραφής και δεν συγκεφαλαιώνονται σε τεχνική ή μέθοδο που μαθαίνεται· είναι ιδιότητες που διαπλάθονται και καλλιεργούνται. Από τη στάση μας στη συζήτηση, γραπτή ή προφορική, ο συνομιλητής είναι ευθύς σε θέση να διακρίνει αν σκοπό έχουμε να μιλήσουμε για τον εαυτό μας, να κατεδαφίσουμε τις απόψεις του ή να τον επικρίνουμε με σκληρότητα. Από το ύφος ομιλίας ή γραφής θα καταλάβει οπωσδήποτε αν τα σχόλιά μας πηγάζουν από ευγενική καλοσύνη ή από αγανάκτηση. Ο θετικός τόνος ασκεί ευεργετική επίδραση: ακόμη και όταν ο συνομιλητής δεν πεισθεί αμέσως, θα του έχουμε αφήσει ικανή τροφή για σκέψη.</div><div align="justify"><br />Από τα παραπάνω προκύπτει, νομίζω, αβίαστα ποιος πρέπει να παραχωρεί προτεραιότητα στη συνομιλία: αυτός που περισσότερο ενδιαφέρεται για την καλή της έκβαση.</div><div align="justify"><br /><br /><strong>γ) Ο καλός συζητητής δεν είναι επιθετικός, αλλά θετικός.<br /></strong><br />Η επιθετική οδήγηση, παρ’ ότι δημοφιλής, αποκαλύπτει ότι πίσω από το τιμόνι κάθεται κάποιος που νοιάζεται μόνο για τον εαυτό του. Ο οδηγός αυτός είναι απότομος, ανταγωνιστικός και, ως εκ τούτου, επικίνδυνος. Ποιος θα ήθελε να συνταξιδέψει στο αυτοκίνητό του;</div><div align="justify"><br />Ο επιθετικός συζητητής έχει πιθανώς αναπτύξει την ικανότητα να εντοπίζει γρήγορα τα σφάλματα ή τις ελλείψεις των άλλων απόψεων. Συχνά στρέφεται εναντίον τους ως προσώπων, προσπαθώντας έτσι να υπονομεύσει τις θέσεις τους. Μολονότι μπορεί να είναι ευφυής και εύστροφος, αντιμετωπίζει τους αντιγνώμους με υπεροψία, την οποία ενδομύχως ή καταφανώς δικαιολογεί ως αίσθηση ανωτερότητας και κάνει πνευματώδη σχόλια που πιστεύει ότι τον εξυψώνουν.</div><div align="justify"><br />Αυτός ο τρόπος κολακεύει ίσως τον εγωισμό, αλλά είναι βέβαιο ότι θα κάνει τον ακροατή να κλείσει τα αφτιά του, παρ’ όλο που θα μπορούσε ενδεχομένως να αποκομίσει κάτι χρήσιμο. Επιπρόσθετα, η υιοθέτηση αυτού του ύφους τονώνει ιδιότητες της προσωπικότητας, τις οποίες θα έπρεπε να μοχθούμε να καταστείλουμε: εγωισμό, υπερηφάνεια, ιδιοτέλεια.</div><div align="justify"><br />Ο καλός συζητητής δεν αποπνέει σκληρότητα αλλά καλοσύνη, ακόμη και όταν ο συνομιλητής του δεν φαίνεται να την αξίζει ή φέρεται άσοφα. Χωρίς να επιβραβεύει το σφάλμα ή να υποκρίνεται ότι συμφωνεί, ο καλός συζητητής θα αναζητήσει κάτι θετικό στη συμμετοχή τού συνομιλητή του και θα το αναδείξει γενναιόδωρα. Αν χρειαστεί να διορθώσει, το κάνει με τρόπο που δεν μειώνει την αξιοπρέπεια του άλλου και λειτουργεί ως συνεργάτης, όχι σαν ελεγκτής.</div><div align="justify"><br />Στην παραγωγική συζήτηση ο θετικός συνομιλητής εκδηλώνει λογικότητα και είναι πρόθυμος να υποχωρεί όταν είναι κατάλληλο. Δεν συγχέει την αυτοπεποίθηση με την ισχυρογνωμοσύνη ούτε θεωρεί μειωτική τη συγκατάβαση. Είναι έτοιμος να υποβάλει ερωτήσεις, για να αποκτήσει ευρύτερη κατανόηση του θέματος. Δεν σπεύδει σε συμπεράσματα.</div><div align="justify"><br />Ο θετικός συνομιλητής χαρακτηρίζεται επιπλέον από σύνεση. Δεν βιάζεται να καταλογίσει στον συνομιλητή του ταπεινά ή ποταπά κίνητρα. Προσπαθεί να διακρίνει πίσω από τις λέξεις τα αισθήματα. Κατόπιν δεν μεταχειρίζεται αυτά τα αισθήματα με καταφρόνηση. Αντιλαμβάνεται ότι κανείς δεν επιθυμεί να μετέχει σε συζήτηση, στην οποία νιώθει διαρκώς υπό πίεση. Αν τον υποχρεώσουμε, θα υιοθετήσει αναπόφευκτα αμυντική στάση και θα κρύψει πίσω της όλες τις ευαίσθητες χορδές που αποτύχαμε να αγγίξουμε. Συνεπώς, ο συνετός συνομιλητής καταπολεμεί την παρόρμηση να μιλάει ή να γράφει μόνο για να εκθέσει σφάλματα άλλων. Αν διαφωνήσει, δείχνει καθαρά ότι προσβλέπει στην κατανόηση, όχι στη σύγκρουση.</div><div align="justify"><br />Κάτι τελευταίο: Η αισχρολογία, η υβριστική ή χυδαία γλώσσα και οι προσβλητικοί χαρακτηρισμοί ορίζουν την αποτυχία τής συνομιλίας. Αντί να δείχνουν ευφυΐα ή αμεσότητα, αποκαλύπτουν τουναντίον πόσο χαμηλά μπορούμε να πέσουμε αν κάποτε χάσουμε τον έλεγχο. Με γαστρονομικούς όρους, μοιάζει σαν να προσφέρουμε στον προσκεκλημένο μας φρούτο σε κατάσταση αποσύνθεσης.</div><div align="justify"><br /><br />Η τέχνη τής συνομιλίας αποτελείται από συσσωρευμένα κοιτάσματα πολλών αρετών, από παραστάσεις και λεκτικές πράξεις που συντέμνονται στην ευγένεια. Αν και κάποιος θα μπορούσε ενδεχομένως να μάθει και να εφαρμόσει μερικές μεθόδους ή τεχνικές, ίσως δε να μελετήσει εγχειρίδια καλών τρόπων και οδηγούς συμπεριφοράς, μόνο ο γνήσιος σεβασμός και το πραγματικό ενδιαφέρον θα εμφυσήσουν σε όλα τα παραπάνω ζωτική πνοή.</div>Dr Moshehttp://www.blogger.com/profile/03702767707516427063noreply@blogger.com18tag:blogger.com,1999:blog-1804624990106212351.post-32803661888230286992008-02-29T10:06:00.005+02:002008-03-06T14:49:10.208+02:00Στη μηχανή τού γλωσσικού χρόνου<div align="right"><em>Hazman yaassé et shelo</em><br /></div><div align="justify"></div><div align="justify"><br />Από την εικόνα τής πλάστιγγας ή ζυγαριάς προέκυψαν στη Μεσαιωνική και Νέα Ελληνική δύο αξιοσημείωτα ρήματα, εντελώς διαφορετικής σημασίας: το ρήμα <em>γέρνω</em> «κλίνω προς τα κάτω» (που ανάγεται στο αρχ. <em>ἐγείρω</em> «υψώνω») και το ρήμα <em>σηκώνω</em> «υψώνω» (που ανάγεται στο ελληνιστικό <em>σηκῶ</em> «ζυγίζω στην πλάστιγγα»). Από τις πρώτες ετυμολογικές μελέτες των εν λόγω ρημάτων διατυπώνουμε την εικασία ότι αφετηρία των δύο σημασιών υπήρξε η εικόνα μιας πλάστιγγας, στην οποία ο βαρύτερος δίσκος πέφτει τη στιγμή που υψώνεται ο ελαφρύτερος. Αγνοούμε όμως την ακριβή αιτία τής διαφοροποίησης. Εξακολουθούμε να μη γνωρίζουμε γιατί η ίδια εικόνα παρήγαγε σημασιολογικώς αντίθετα αποτελέσματα, αφ’ ενός μεν «κλίνω προς τα κάτω» (ρήμα <em>γέρνω</em>), αφ’ ετέρου δε «υψώνω» (ρήμα <em>σηκώνω</em>).</div><div align="justify"><br />Ο Σαίξπηρ έγραψε για τον χρόνο ότι «ταξιδεύει με διαφορετικό βηματισμό» και φαίνεται πως αυτό συμβαίνει κατ’ εξοχήν όταν προσπαθούμε να τον παρατηρήσουμε.</div><div align="justify"><br />Ειδικά για τη μελέτη τής σημασιολογικής μεταβολής έχει ευφυώς λεχθεί ότι περισσότερα είναι τα ερωτήματα από τις διαθέσιμες απαντήσεις. Μερικές φορές ο ιστορικός γλωσσολόγος απλώς αγγίζει ορατές πλευρές τής εξέλιξης ή αρκείται να συγκρίνει παράλληλες μεταβολές σε διάφορες γλώσσες, για να φωτίσει μέσω αυτών κάποιας μορφής κανονικότητα. Κάποτε, όταν έχει φέρει στο φως αρκετά στοιχεία (όπως στο παράδειγμα των δύο ρημάτων), νιώθει σαν να προσπαθεί να καλλιεργήσει με ακατάλληλα εργαλεία μια τέχνη ελλειπτική. Ακόμη και όταν με πολλή προσπάθεια καταφέρουμε να ταξιδέψουμε πίσω στον γλωσσικό χρόνο, αυτό δεν αποτελεί εγγύηση ότι οι βιογραφίες των λέξεων που επανασυνθέσαμε θα επαναληφθούν.</div><div align="justify"><br />Υπάρχουν συγκεκριμένοι λόγοι που η μελέτη των σημασιολογικών μεταβολών προκαλεί τόσες ερμηνευτικές δυσκολίες στον ιστορικό γλωσσολόγο. Ένας ισχυρός λόγος είναι ότι οι πιθανές αλλαγές σημασίας δεν διέπονται από τα όρια των φωνητικών και μορφολογικών αλλαγών. Ενώ κάθε γλώσσα διαθέτει συγκεκριμένο αριθμό φωνημάτων και μορφημάτων, πράγμα που συνεπάγεται πεπερασμένες δυνατότητες συνδυασμού και μεταβολών τους, οι σημασίες δεν αποτελούν κλειστό σύστημα. Ως αποτέλεσμα, ακόμη και αν εντοπιστούν συγκεκριμένες τάσεις ή κανονικότητες, αυτές δεν έχουν υποχρεωτικό χαρακτήρα ούτε δεσμεύουν τυχόν μελλοντική εξέλιξη. Στην πραγματικότητα, η αδυναμία μας να προσδιορίσουμε επακριβώς και πλήρως τις <strong>αιτίες</strong> των σημασιολογικών μεταβολών εξηγεί εν πολλοίς γιατί δεν μπορούμε να διατυπώσουμε <strong>νόμους</strong> που να τις περιγράφουν. Εφόσον η δομή των σημασιών κατ’ ουσίαν αποτυπώνει τη δομή τής αντιλήψεως, η χαρτογράφηση των αλλαγών τους θα απαιτούσε ίσως μια γραμματική τής σκέψης.</div><br />Το πράγμα περιπλέκεται αν αναλογιστούμε επιπλέον το εξής:<br /><div align="justify"><br />Αν κάποτε είμαστε αρκετά τυχεροί, το ταξίδι στον γλωσσικό χρόνο μπορεί να μας αποκαλύψει μια καλή ιστορία. Και τότε όμως η περιγραφή της παρουσιάζεται σαν τετελεσμένο γεγονός, του οποίου έχουν προηγηθεί στάδια που ίσως αγνοούμε ή μηχανισμοί που δεν μελετήσαμε. Όταν σε ένα λεξικό διαβάζουμε αναλυμένη τη βιογραφία μιας λέξεως, αυτό έχει συμβεί συνήθως χάρις σε καλές μαρτυρίες των ενδιαμέσων σταδίων της, που έτυχε να διασωθούν, μάλλον παρά εξαιτίας τής ευφυούς ετυμολογικής εργασίας τού γλωσσολόγου.</div><div align="justify"><br />Ο γλωσσικός χρόνος δεν χαρακτηρίζεται από αυστηρή γραμμικότητα· σπανίως μας δίνει μια ιστορία όπως θα θέλαμε να την ακούσουμε: με αρχή, μέση και τέλος. Πολλές φορές είμαστε ικανοποιημένοι μόνο και μόνο επειδή στην ανοιχτή θάλασσα βρήκαμε διάσπαρτα νησιά που μοιάζουν να χωρίζονται από χάσματα, αλλά διακρίναμε ότι επικοινωνούν στον αβυσσαίο βυθό. Όταν βρούμε στοιχεία που τεκμηριώνουν την υποθαλάσσια σύνδεση, τότε αντιλαμβανόμαστε ότι κάτω από την επιφάνεια υπήρχε σχήμα, σχέση, μηχανισμός και βάση.</div><div align="justify"><br />Μια από τις λίγες περιπτώσεις στις οποίες έχουμε προσδιορίσει με αξιόπιστα στοιχεία τις αδιόρατες αυτές συνδέσεις είναι οι αλλαγές σημασίας που προκαλούνται από τη <em>γραμματικοποίηση</em> [grammaticalisation]. Ο όρος αυτός υποδηλώνει, κατά τον Meillet, «την απόδοση γραμματικού χαρακτήρα σε προηγουμένως ανεξάρτητη λέξη» ή την τροπή μιας ανεξάρτητης λέξης σε όρο με γραμματική λειτουργία (1912, ‘L’evolution des formes grammaticales’, <em>Scientia</em> 12, 6).</div><br />Εξετάστε τα ακόλουθα μεσαιωνικά παραδείγματα:<br /><br /><br />· Βλέπε αυτός ο λογισμός, <em>μήμπα</em> να σε πλανέσει (Ερωτόκριτος).<br />· Ογιά να <em>μήμπα</em> να θαρρεί πως τον παρακαλούμε, πε του πως δεν παντρεύγομαι (Φορτουνάτος).<br />· Εφοβήθην <em>(μ)πας</em> και στείλουν απέ τα ξύλα τους (Μαχαιράς).<br /><br /><div align="justify"><br />Από την ετυμολογία μαθαίνουμε πώς εκτυλίχθηκε η ιστορία αυτών των συνδέσμων. Σε προγενέστερα κείμενα συναντούμε τις ακολουθίες <em>μην πας</em> (> <em>μπας</em>) και <em>μην πά(ει)</em> (> <em>μήμπα</em>), από όπου προέκυψε ο νεοελληνικός σύνδεσμος <em>μπας</em>. Αν αφήσουμε κατά μέρος τις φωνητικές μεταβολές και τη φωνολογική μείωση, που περιλαμβάνονται στα γνωρίσματα της γραμματικοποίησης, υπάρχει κάτι στην πορεία τής σημασίας που έλκει αμέσως την προσοχή: η μετάβαση από τη λεξική σημασία «μην πας» στη γραμματική λειτουργία τού ενδοιαστικού συνδέσμου. Επειδή η αλλαγή αυτη συνεπάγεται απώλεια στοιχείων τής λεξικής σημασίας και άμβλυνση των χαρακτηριστικών της, δηλώνεται εύγλωττα με τον όρο <em>σημασιολογικός αποχρωματισμός</em> [semantic bleaching].</div><div align="justify"><br />Ο όρος φέρνει εύλογα στον νου αυτό που μπορεί να συμβεί στα ζωηρόχρωμα ρούχα, αν κάποτε ξεχαστούμε και τα βουτήξουμε σε λευκαντικό όπως η χλωρίνη. Αν μεταχειριστούμε δε ζεστό νερό, είναι βέβαιο ότι το ύφασμα θα ξεβάψει.</div><div align="justify"><br />Η γραμματικοποίηση ενός όρου επηρεάζει τόσο δραστικά τη λεξική σημασία του, επειδή μεταβάλλει τον λειτουργικό ρόλο και συρρικνώνει το σημασιολογικό πεδίο του. Ως αποτέλεσμα, η λέξη χάνει μέρος τού φορτίου της, διότι ενσωματώνει τώρα λειτουργίες που προηγουμένως επιτελούνταν από στοιχεία τού συντακτικού περιβάλλοντος ή υπονοούνταν από τη συνομιλία. Η προσαρμογή αυτή αποκαλείται <em>υποκειμενοποίηση</em> [subjectification], επειδή είναι προσανατολισμένη στην οπτική γωνία τού ομιλητή και φέρει την ευθύνη για τη σταδιακή άμβλυνση της σημασίας.</div><div align="justify"><br />Ίσως δεν θα απείχαμε από την αλήθεια αν παρατηρούσαμε ότι ο αποχρωματισμός επιδρά με τρόπο που θυμίζει έντονα το ξέβαμμα των ρούχων: απαιτεί την ισχύ ενός δραστικού παράγοντα (π.χ. λευκαντικού), όπως είναι η διαδικασία τής γραμματικοποίησης, και ευνοείται από το περιβάλλον (π.χ. ζεστό νερό), όπως όταν συμβάλλουν οι συμφραστικές και συντακτικές συνθήκες.</div><div align="justify"><br />Τώρα είμαστε σε θέση να κατανοήσουμε τι συνέβη στις παρακάτω περιπτώσεις, στις οποίες η γλωσσική αναδρομή έχει αποδώσει καλούς καρπούς.</div><div align="justify"><br />Στα κείμενα της κλασικής Λατινικής η φρ. <em>clara mente</em> σημαίνει, ως είναι φυσικό, «με καθαρό μυαλό» <em>(clarus + mens, -ntis)</em>. Εντούτοις, αργότερα, στη δημώδη Λατινική το συμφραστικό περιβάλλον ευνόησε την ερμηνεία «ξεκάθαρα, σαφώς, με σαφή τρόπο». Ως αποτέλεσμα, το β΄ συστατικό μέρος -<em>mente</em> αποχρωματίστηκε και θεωρήθηκε δηλωτικό τού τρόπου. Αυτό υπήρξε η αφετηρία των επιρρημάτων σε <em>-ment(e)</em> που χρησιμοποιούν οι σύγχρονες ρομανικές γλώσσες (π.χ. γαλλ. <em>lente-ment</em> «αργά», <em>douce-ment</em> «γλυκά»), τα οποία καθόλου δεν ανακαλούν στον νου την αρχή τους (λατ. <em>mens, -ntis</em> «νους, μυαλό»).</div><div align="justify"><br />Διαφορετική ήταν η εξέλιξη του παλαιού γαλλικού επιθέτου <em>verai</em> (> σύγχρονο γαλλ. <em>vrai</em>), το οποίο σήμαινε, όπως σήμερα, «αληθινός» και προήλθε από το λατ. <em>verus</em> (με τη μεσολάβηση του υστερολατινικού *<em>veraius</em>). Ώς τον 14ο αι. το παλαιογαλλικό <em>verai</em> είχε περάσει στην Αγγλική, όπου διατηρούσε τη βασική σημασία του. Τότε όμως συνέβη μια αξιοσημείωτη αλλαγή. Καθώς συνόδευε διάφορα ονόματα, η συντακτική λειτουργία τής λέξεως μεταβλήθηκε και απέκτησε απλώς εμφατικό ρόλο ως επίρρημα. Κατά συνέπεια, φράσεις τής παλαιάς Αγγλικής όπως <em>veray good(e)</em> «αληθινά καλός» απέκτησαν ήδη τον 15ο αι. τη γενικότερη σημασία «πολύ καλός» και η Αγγλική το πολύχρηστο σήμερα επίρρημα <em>very</em>.</div><div align="justify"><br />Σε περιπτώσεις προχωρημένου αποχρωματισμού, όταν η γραμματικοποίηση έχει προκαλέσει θεμελιώδεις μεταβολές στην υποκείμενη δομή τής λέξεως, η ανίχνευση της διαδοχής των ρόλων δεν είναι εύκολη. Το κοινό λατινικό ουσιαστικό <em>homo</em> «άνθρωπος» αποκτά στη δημώδη Λατινική την επιπρόσθετη σημασία «άνδρας», σχέση κοινή στο γνωσιακό σύστημα των ομιλητών (πβ. αρχ. <em>ἄνθρωπος</em> < <em>*ἄνδρ-ωπος</em> «που μοιάζει με άνδρα»). Η αλλαγή αύξησε τη συχνότητα χρήσεως της λέξης, η οποία υπέστη περαιτέρω φωνολογική μείωση (παλ. γαλλ. <em>omne</em>) και κατέληξε στην απλή γαλλ. αντωνυμία <em>on</em> (πβ. κ. αγγλ. <em>man</em> «άνθρωπος – άνδρας», γερμ. <em>Mann</em> «άνδρας» - <em>man</em> «κάποιος»).</div><div align="justify"><br /><br />Οι περιπτώσεις αποχρωματισμού που έχουν μελετηθεί αποκαλύπτουν ότι κατά τη γραμματικοποίηση παρουσιάζεται ισχυρή τάση προσαρμογής τής σημασίας στη ροή τής συνομιλίας ή της επικοινωνίας. Δυστυχώς, τα γραπτά κείμενα του παρελθόντος σπανίως μας παρέχουν πληροφορίες για το περιβάλλον τής επικοινωνίας, τα υπονοήματα των συμμετεχόντων, τη χροιά ή το ύφος τής συνομιλίας. Η ιστορική σημασιολογία μάς επιτρέπει μόνο να αρκεστούμε στη βεβαιότητα ότι «ο χρόνος θα κάνει το μέρος του». Και ευχόμαστε να αφήσει πίσω του αποτυπώματα ικανά για να ταξιδέψουμε σε αυτόν. </div><div align="justify"></div><div align="justify"></div><br /><div align="justify"></div><div align="justify"><span style="font-size:85%;"><strong>Σημείωση:</strong> Με τον αποχρωματισμό και την αποσημασιοποίηση έχω ασχοληθεί εκτενώς στο άρθρο μου «Το επίρρημα <em>τάχα</em>: Μεταβολές σημασίας και ο ρόλος τής γραμματικοποίησης» (<em>Γλωσσολογία</em>, 2006, τόμ. 15, σελ. 51-64). Επιπλέον, ένας οξύνους αναγνώστης είχε την καλοσύνη να διατυπώσει <a href="http://s54elas.blogspot.com/2008/03/blog-post.html">εύστοχες παρατηρήσεις</a> για τον γλωσσικό χρόνο από την οπτική γωνία των θετικών επιστημών. Τον ευχαριστώ θερμά.</span></div>Dr Moshehttp://www.blogger.com/profile/03702767707516427063noreply@blogger.com9